ГНІЙНО (pol. Gnojno) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie Biała Podlaska. W 1872 r. gnojnieńska parafia unicka (greckokatolicka) liczyła 1200 wiernych. W 1943 r. wieś zamieszkiwało 264 Ukraińców, 143 Polaków [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 141].
HISTORIA
Przed wejściem do cerkwi znajduje się głaz z tablicą pamiątkową, która informuje, iż pod czas szlacheckiego powstania styczniowego w bitwie pod Gnojnem w 1863 r. brali udział mieszkańcy zarówno Gnojna, jak i pobliskich wsi, w co można jednak wątpić, gdyż ludność wiejska wyznania greckokatolickiego jedynie sporadycznie brała w powstaniu styczniowym (wyjątek stanowiło kilku księży bardziej identyfikujących się z katolicyzmem rytu rzymskiego niż własnego, wschodniego).
Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 r. na opcję rzymskokatolicką zdecydowała się część ludności ruskiej wcześniej przemocą włączona w obręb imperialnego prawosławia rosyjskiego. Prawdopodobnie została objęta wpływami parafii rzymskokatolickiej w Janowie Podlaskim lub w Konstantynowei, gdzie kościół powstał właśnie w 1905 r.[za informację dziękuję R. Zubkowiczowi]. Wg do spisu mieszkańców państwa polskiego z 1921 r. dokładnie 2/3 zadeklarowało się jako prawosławni, przy czym nie wszyscy prawosławni wrócili z tzw. bieżeństwa (ucieczki do Rosji inspirowanej przez armię carską) [za informację dziękuję R. Zubkowiczowi]. Mimo to doszło do „rewindykacji” świątyni, jakkolwiek potem w międzywojniu nadal funkcjonowała tu parafia prawosławna. Należała ona do dekanatu bialskiego z siedziba w Kobylanach [Pelica 2009, 44]. W 1928 r. z wizytacją przybył do Gnojna prawosławny metropolita Dionizy (Waledyński) [Pelica 2009, 313]. W 1928 r. w składzie prawosławnej Rady Metropolitalnej jako reprezentant ludności ukraińskiej zasiadał Mikołaj Zaremba/Микола Заремба, starosta cerkiewny z Gnojna [Pelica 2009, 53]. W latach 30. do otwarcia cerkwi, którą duchowni rzymskokatolicccy już zdążyli przechrzcić na kościół, dla społeczności prawosławnej przyczynił się ks. Szymon Kamiński, udając, że jest skłonny do przejścia na tzw. neounię, propagowaną przez rząd RP [Pelica 2009, 168-169].
Część mieszkańców, która porzuciła prawosławie mogła przyjąć obrządek rz.-kat. w Janowie Podl. To dość daleko, a kościół w Konstantynowie (obecna miejscowość gminna, znacznie bliższa) powstał właśnie dopiero po 1905 r.
W dniu 25 czerwca 1947 r. wchodzący w skład Podgrupy Operacyjnej „Północ” 11 pułk piechoty Wojska Polskiego położył kres istnieniu ukraińskiej wsi Gnojno deportując na Ziemie Zachodnie 49 Ukraińców (15 rodzin) [Tłomacki, 273].
DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z 2011 r.
CERKIEW
CMENTARZ obok cerkwi
Zachowany nagrobek księdza unickiego Antoniego Mazanowskiego (zm. 1866) i jego żony Marii z Pawłowiczów znajduje się po lewej stronie przed wejściem do cerkwi. Jego obecne usytuowanie poza obrębem muru wokół świątyni symbolizuje wykluczenie unickiej i ukraińskiej przeszłości Gnojna z wyznaniowej i narodowej współczesności kreowanej przez parafię rzymskokatolicką.
KRZYŻE
Fotografie 363-367 przedstawiają krzyż z II poł. XIX w. z napisem w języku starocerkiewnosłowiańskim stojący pośrodku wsi, po prawej stronie drogi asfaltowej z Serpelic.
Fotografie 369-372 to krzyż stojący na końcu wsi jadąc od Serpelic. Postawiony w 1905 r. celu upamiętnienia tzw. „swobody religijnej”, czyli ukazu carskiego zezwalającego m.in. na wolny wybór przynależności wyznaniowej.
CMENTARZ
Na terenie cmentarza, pośrodku, w jego części górnej, znajdują się czworokątne pozostałości po fundamentach nieznanej budowli. Istnienie na tym cmentarzu cerkwi cmentarnej pod wezwaniem św. Barbary wzmiankują Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce [Saładiak, 388].
Zdjęcia nr 343 – 360 pochodzą z cmentarza rzymskokatolickiego znajdującego się po drugiej stronie drogi polnej obok cmentarza unicko-prawosławnego. Nazwiska zakończone na -uk, a także np. Żołud’ czy Hodun są typowo ukraińskie i świadczą o ukraińskiej przeszłości, a w sensie trwania także teraźniejszości Gnojna.
ZABUDOWA