ЗАЛІССЯ (pol. Zalesie) – do 1945 r. wieś ukraińsko-polska w powiecie rzeszowskim. W 1939 r. liczyła 920 mieszkańców: 310 Ukraińców (w tym 300 polskojęzycznych), 600 Polaków, 10 Żydów [Kubijowycz, 112].

HISTORIA

Zalesie na mapach historycznych:

1. mapa topograficzna Królestwa Galicji i Lodomerii z lat 1779‒1783 (tzw. mapa Miega, I zdjęcie wojskowe);

2. mapa Monarchii Austro-Węgierskiej z lat 1869‒1887 (III zdjęcie wojskowe);

3. mapa WIG z 1938 roku.

Wieś po raz pierwszy wzmiankowana w dokumentach w 1404 roku w hramocie króla Władysława Jagiełły dla Jadwigi Pileckiej [Szematyzm 1879, 183]. 

Ludność ruska Zalesia w latach 50. XIX wieku miała mówić po polsku  [Słownik GKP XIV, 349], co koresponduje z informacją W. Łesniaka, że ksiądz Andrij Hoza będący wikarym w latach 1933–1941 „ukrainizował parafię” [Jarosławszczyna…1986, 225].

Jurij Kopystiański, pracownik stowarzyszenia „Proswita”, oddelegowany w latach 30. w Jarosławskie na podstawie obserwacji życia gospodarczego doszedł do wniosku, że Zalesie i Białą oparły się ekonomicznym i polonizacyjnym wpływom dworu, ponieważ uprawiali cebulę na eksport  [Jarosławszczyna…, 151].

O stwarzaniu przez szlachtę i kościół barier rozwoju społeczno-ekonomicznego dawnych wsi ruskich świadczy uwaga Adama Fastnachta o tym, że „… wsie Biała i Zalesie posiadały jeszcze w ostatnich czasach poważny odsetek ludności greckokatolickiej oraz należały do mniejszych osad, podczas gdy inne wsie były przeważnie większe i miały ludność wyłącznie lub niemal wyłącznie rzymskokatolicką [Fastnacht 1962, 90]. Białą i Zalesie dotrwały jako ruskie do połowy XX wieku, jednak jako wsie niedorozwinięte, a zatem wiele innych wsi na wschó czy południe od Rzeszowa mogło już wcześniej ulec najpierw zupełnej zmianie wyznaniowej (jak Sietesz, Siennów), a następnie etnicznej.

W latach II wojny światowej w Zalesiu utworzona została z ramienia UCK spółdzielnia ukraińska [Jarosławszczyna…, 167].

Parafia wschodnia

Parafia zaleska posiada jeszcze prawosławną metrykę, XVI-wieczną, odnośnie czego pewien był autor noty na jej temat w schematyzmie z 1879 roku: „Parochia zaleska istnieje od niepamiętnych czasów. Dwieście lat temu znajdowała się tu parafia wyznania prawosławnego” [Szematyzm 1879, 183]. W 1678 roku jej wierni zostali zmuszeni (prawdopodobnie przez właściciela wsi) do uczęszczania do kościoła łacińskiego w Słocinie. „Szematyzm…” nie uściśla, jak do doszło do tej nieszczęśliwej sytuacji. Mogła to być tutejsza odsłona praktyk realizowanych przez Katarzynę Wapowską w okolicy Dynowa w 1593 roku. Formalnie nie oznaczało to być może likwidacji parafii, ale formuła, że „los cerkwi pozostał nieznany” sugeruje, że mogło dojść do jej zniszczenia, co mogło też spowodować przypisanie wiernych do Słociny. W 1730 roku, już po przyjęciu unii z Kościołem łacińskim przez prawosławną diecezję przemyską, doszło do dalszej degradacji: dziedzic Opaliński sprzedał (zapewne bezprawnie) grunty parochialne w sąsiedniej wsi Biała i zobowiązał zaleszczan do płacenia daniny (mesznego) proboszczowi z Słocinie. W 1737 roku dziedzic Jan Klemens Branicki sprowadził do Zalesia duchownego ruskiego Andreja Rusynkewycza i nadał mu 2 lipca w akcie  ponownej erekcji parafii grunt zwany „Hroszkową pustką”. Wierni wrócili do Zalesia, gdzie albo istniała dawna (?), albo została zbudowana nowa cerkiew. Spłonęła ona w 1800 roku wraz z księgami metrykalnymi. Nowym parochem został Ołeksa Spodarewycz. Być może dzięki jego inicjatywie wierni kupili skasowany kościół pod Świlczą, budując z materiału cerkiew drewnianą. Następna świątynia, istniejąca do dziś, została wzniesiona w 1889 roku.

Według Wołodymyra Łeśniaka dobre czasy nastały dla parafii wraz z objęciem jej przez parocha Iwana Nehrebeckiego. Dokończono budowy nowej świątyni, nie zapominając o nowej, także murowanej, plebanii. Następnie Nehrebecki zadbał o  życie społeczne, założył chór i bractwo cerkiewne, a także kółko rolnicze. Zasłużył się zalesianom także jego następca, paroch Iwan Kamiński, ożeniony z Polką, która przyjęła wyznanie greckokatolickie. Kamińscy utrzymywali dobre stosunki z dziedzicem i patronem cerkwi Janem Gumińskim, a ten modlił się na mszach greckokatolickich (dwór stał koło cerkwi). Ksiądz wykładał liturgikę w gimnazjum nauczycielskim w Rzeszowie, zapoznał tam Wołodymyra Budzynowskiego (1864–1933), muzyka, który pomagał mu w prowadzeniu chóru. W 1914 roku parocha i diaka Onufrija Dziamę wojskowe władze austriackie skierowały do obozu koncentracyjnego w Talerhofie, skąd jednak wrócili żywi. Po śmierci parocha Kamińskiego (pochowany koło cerkwi) parafię objął Ołeksij Holinka, ostatni paroch w Zalesiu, gdyż w 1945 roku rząd Rzeczpospolitej Polskiej zniszczył 500-letni zaleski dorobek Cerkwi wschodniej, dzieło dobrych księży i wiernych [Jarosławszczyna…1986, 226-227].

Parafia w Zalesiu należała w XIX wieku do dekanatu w Kańczudze, po I wojnie światowej w Leżajsku.

Parochami byli: Andrej Rusynkewycz – lata 30. XVIII wieku, Ołeksa Spodarewycz – początek XIX wieku, Hryhorij Hałecki (1815 – 1847), Julijan Hanasewycz (1847–1881), Dmytro Biłyński (administrator w 1881 roku), Iwan Nehrebecki (1881–1906), Mychajło Nakłowycz (administrator w latach 1906–1907) , Iwan Kaminśkyj (1907–1944) [Blażejowskyj 1995, 565], Ołeksij Holinka (1943–III 1945 [Jarosławszczyna…1986, 227].

Patronami (ktytorami) parochii byli m.in. Ihnatij Humyński w latach 70. XIX wieku [Szematyzm… 1879m 182],

Liczba wiernych w 1831 roku wynosiła 900,  w 1893 – 1497, w 1909 – 1565, w 1930 – 1667, w 1939 – 1437 osób [Jarosławszczyna… 1986, 225], ale  w XIX i XX wieku parochia zaleska była terytorialnie największą w diecezji przemyskiej. Jej wierni mieszkali w w kilka miastach i kilkunastu wsiach [Schematismus… 1831, 57–58],

Dokładniej zob. niżej: Parafia z Zalesiu w schematyzmach.

Zaprezentowano wycinki dotyczące parafii w Zalesiu z wydań schematyzmu biskupstwa greckokatolickiego w Przemyślu z lat 1831, 1847, 1890, Przedostatni wycinek pochodzi ze schematyzmu z 1879 roku, gdzie szeroko ujęto historię parafii i jej sąsiedztwa. Ostatni to opracowanie schematyzmów autorstwa Dmytra Błażejowskiego z 1996 roku.

Pewien czas przed I wojną światową chórem cerkiewnym parafii zaleskiej kierował Wołodymyr Budzynowski (ur. w 1864 r. w Przeworsku, zm. 1933 we Lwowie), rzeszowski nauczyciel muzyki, kompozytor. Na krótko przed I wojną światową kierował szkołą muzyczną, był aktywnym członkiem rzeszowskiego ruchu muzycznego (skrzypce, harmonia), w latach 20. prowadził chór, orkiestrę smyczkową, był prezesem Towarzystwa Muzycznego „Lutnia”, dyrektorem prywatnego gimnazjum żeńskiego w latach 1927–1930. W 1931 r. prof. Wołodymyr Budzynowski przeniósł się do  Lwowa.

DOKUMENTY

1948 styczeń 8, Rzeszów – Fragment pisma rzeszowskiego starosty powiatowego Tadeusza Pietkiewicza dla Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie w sprawie przekazywania majątku cerkiewnego
W wykonaniu zarządzenia Urzędu Wojewódzkiego Wydział Społeczno-Polityczny w Rzeszowie w dnia 16 grudnia 1947 r. L.SPN.II/3/247 w sprawie nagłówkiem objętej zawiadamiam:
1. Na terenie powiatu rzeszowskiego pozostała cerkiew greckokatolicka wraz z plebanią, zabudowaniami gospodarczymi i domem „Proświty” w Zalesiu gmina Słocina […].
Protokolarne przekazanie tychże cerkwi i budynków utworzonym parafiom rzymskokatolickim jeszcze nie nastąpiło, a nastąpi w bieżącym miesiącu. Po przekazaniu przedłożę odnośne protokoły /odpisy/ wraz ze szczegółowym sprawozdaniem.
Oryginał, maszynopis. APRz, UWRz 1944-1950, sygn. 497, k. 49.

MATERIAŁY

Pod Rzeszowem ocalała tylko wysepka z trzech wsi (Zalesie, Biała, Matysówka) oblana ze wszystkich stron kolonizacją mazurską. W Rzeszowie utrzymuje się tradycja o cerkwi w miejscu obecnego kościoła, także w sąsiedniej Malawie i Łące o cerkwiach ruskich zamienionych na kościoły [ M. Hruszewśkyj, Istorija Ukrajiny-Rusy, t. 1, Kijów 1991. s. 216–217].

WSPOMNIENIA

KOMENTARZE

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z

CERKIEW

no images were found

CMENTARZ

Kaplicę murowaną na cmentarzu ufundował paroch Sołtykewycz w 1850 roku [Słownik GKP XIV, 349]. Opracowanie oparte o wszystkie wydania schematyzmów greckokatolickiej diecezji przemyskiej autorstwa Dmytra Błażejowskiego parocha tego nie wymienia.

Do nazwisk ruskich/ukraińskich na mogiłach na cmentarzu zaleskim należą: Bazylak, Berkowicz, Cicirko, Dec, Fedejko, Homik, Hoszko, Jakim, Kaliszuk, Kałandyk, Kocan, Komanecki, Kotula, Kuc, Leś, Łuka, Makuch, Matwij, Mikuła, Pacześniak,  Pałka, Pańczak, Paśko, Proszak, Puc, Rusin, Serafin, Stanio, Siłko, Sińko, Sycz, Sypko, Uryniak, Walaszek, Wawro, Wruszak, Zin.

BIBLIOGRAFIA