ВЕРХРАТА (pol. Werchrata) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie lubaczowskim. Według Wołodymyra Kubijowicza w 1939 jej ludność stanowiło: 3500 Ukraińców, 30 Polaków, 25 rzymskich katolików posługujących sie na co dzień językiem ukraińskim, 120 Żydów i 25 mieszkańców innej narodowości (razem 3700 osób) [Kubijowicz, 65].

DOKUMENTY

Fragment wspomnień Ołeksija Szupra o Ukraińcach zamordowanych w Werchracie przez bandytów z polskich wsi

Z zachodu nasunęła się na wieś lawina polskich bandytów, grabieżców, zabierających wszystko, co miało jakąś wartość. Bandyci nie tylko rabowali majątek, ale zabijali ludzi. Bandy zabiły wtedy: małoletnich synów Demczyny z przysiółka Zawalyły, Snihura Dmytra, znanego majstra-samouka z Łużków, który umiał własnoręcznie zrobić młynki do mielenie kasz. Za nic zabili tego utalentowanego człowieka na początku lata 1945 r.

Źródło: Szuper O., Nasz ridnyj kraj staw dla nas czużynoju, w: Nasz kraj Lubacziwszczyna, nr 3, Lwiw 2005, s. 94.

maj (?) 1946 r., [m.p.] – Fragment sprawozdania nieznanego referenta z Okręgu II Kraju Zakerzońskiego o mordach na Ukraińcach w Werchracie

            […] 31 października 1944 r. MO z Horyńca aresztowało na przysiółku Nimycia wieśniaka Wilka Teodora, lat 30. Aresztanta zabrali do Horyńca, a stamtąd odstawiali do Lubaczowa. Po drodze go zastrzelili i rzucili do wody. […]

            [2 III 1945 r.] WP w liczbie około 200 osób przeprowadziło akcję terrorystyczną na przysiółki Dahany I, Dahany II, Monasterz, które spaliło prawie zupełnie. […] Na przysiółku Dahany II zamordowało:

1. Bohusz Paraskewę – lat 43;
2. Hołajewycz Katerynę – lat 19;
3. Bzdel Iwana – lat 47. […]

Na przysiółku Monasterz zastrzelili:

1. Komornyk Iwan – lat 19;
2. Kostyk Oeksa – lat 52;
3. Liwczanin Jurij – lat 45 (wrzucili go do ognia, gdzie się spalił).

W wyniku pożaru [wywołanego przez WP] w kryjówkach udusili się:

1. Belmas Ołeksa – lat 48;
2. Liwczanin Teodor – lat 40;
3. Mazur Iwan – lat 45;
4. Ośmak Mychajło – lat 40. […]

W kryjówce udusił sie także Bzdel Iwan – lat 50. […] Buhaj Mychajo. […]

29 grudnia 1945 r. o godzinie 23. WP w ilości 100 osób przyszło do wsi Werchrata, gdzie aresztowało 11 mężczyzn […]. Aresztantów zabrało do Horyńca, a stamtąd do Lubaczowa. W Horyńcu wszystkich bili tak okrutnie, że 3 natychmiast zmarło od tortur, a byli to:

1. Hryniuk Wasyl – lat 25;
2. Szuper Mychajło – lat 15;
3. Juśkiewicz Onyszko – lat 41. […]

9 lutwego 1946 r. […] [żołnierze WP] zamordowali wieśniaka Martyna Ołekśe, lat 45 oraz zranili Gryndżę Teodora, lat 60. […]

Razem: zamordowanych 36, kobiet 3, mężczyzn 33 (przez NKWD 13, przez pograniczników 3, przez oddziały ACz 1, przez WP 8 i 6 udusiło się w czasie pożaru, przez UBP i WP 1, przez MO 1, przez WP 3 kobiety); […].

Źródło: Informacija pro ukrajinśki seła ta jich meszkanciw, szczo postradały w rezultati polśkych napadiw, w: Polśko-ukrajinśki stosunky w 1942–1947 rr. u dokumentach OUN ta UPA, red. W. Wiatrowycz, t. 2, Lwiw 2011, s. 949–950. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

HISTORIA

WIEK XIX
„Słownik GKP” podał m.in. następujące dane o wsi w drugiej połowie stulecia: „Główna część wsi leży w dolinie Raty, inne są rozrzucone. I tak na lewym brzegu Raty leżą: Majdan, Goraj, Mrzygłody, Monasterz, Górniki, Na Dehanach; na prawym brzegu Raty: Niedźwiedzia, Stawyszcze, Zawałyła; na prawym brzegu Dziewięcierza: Niemica, Łużki, Szupry, Haluszczakie, Nesterakie itp. Własność większa ma roli ornej 506, łąk i ogrodów 48, pastwisk 134, lasu 3344 morgów; własność mniejsza roli ornej 4356, łąk i ogrodów 229, pastwisk 205, lasu 137 m; W 1880 r. było 422 domy, 2372 mieszkańców gminie; 18 domów na obszarze dworskim, 124 mieszkańcy (2345 grekokatolików, 56 rzymskich katolików, 87 izraelitów, 8 innych wyznań; 2347 Rusinów, 13 Polaków, 121 Niemców)” [Słownik GKP, t. 9. s. 221].
WIEK XX
W okresie 25 – 31 maja 1947 r. Wojsko Polskie deportowało z Werchraty na Ziemie Zachodnie polski 645 obywateli polskich narodowości ukraińskiej [Misiło, 414].

FOTOGRAFIE WSPÓŁCZESNE
UWAGA: ponieważ Werchrata przed deportacjami liczyła prawie 10 przysiółków, chęć zaprezentowania przynajmniej części z nich wpływa na skomplikowany układ tej strony: po galeriach Cerkiew, Wnętrze cerkwi, Krzyże, Cmentarz przycerkiewny opisujących centrum dawnej Werchraty, następuje prezentacja materiałów poświęconych przysiółkowi Monasterz i Mrzygłody (inne w opracowaniu). Galeria Cmentarz parafialny w Werchracie usytuowana jest na końcu galerii prezentujących zdjęcia współczesne. Zdjęcia wykonano latem 2010 r., przysiółków Monasterz i Mrzygłody w kwietniu 2011 r.

CERKIEW

PRZYSIÓŁEK MONASTERZ
МАНАСТИР (pol. Monasterz) – jeden z kilkunastu przysiółków Werchraty, położony ok. 2 k. na północny-zachód od werchrackiego centrum. W Schematyźmie greckokatolickim z 1878 r. nazywany Werchy, czyli źródło, liczące [Schematyzm 1878, s. 315-316]. Monasterz w odróżnieniu od galerii obrazujących niżej przysiółek Mrzygłody przedstawiono tu w jednej wielkiej galerii, gdzie można zapoznać się z: 1. krajobrazem i pozostałościami po przysiółku, ruinami klasztoru wasyliańskiego z XVIII w., mogiłą żołnierzy UPA, kapliczką.

Sprofanowane upamiętnienie żołnierzy UPA

Fotografie z września 2020 roku.

PRZYSIÓŁEK MRZYGŁODY
Panorama wsi