Lubenia | APOKRYF RUSKI

ЛЮБИНА (pol. Lubenia) – dawna wieś ruska w powiecie rzeszowskim.

HISTORIA

Początki wsi nieznane, powstała w oparciu o miejscowy gród warowny w związku z ustaleniem władztwa politycznego Rusi Kijowskiej na ziemiach na wschód od rzeki Wisłok. Prawdopodobnie w X wieku zbudowany został ów gród chroniący granicę zachodnią Rusi Kijowskiej, następnie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego; niewzmiankowany w latopisach staroruskich.

Po podboju Księstwa Halicko-Włodzimierskiego przez Królestwo Polskie Lubenia stała się własnością królewską, państwową. Lokował ją król Kazimierz Wielki w 1359 roku pod nazwą ruską „Lubyna” na prawie magdeburskim (powtórna lokacja w 1440 roku), co zarazem stanowiło pierwszą wzmiankę w źródłach pisanych.

Brak wzmianek o wsi w XIX-wiecznych schematyzmach greckokatolickiej diecezji przemyskiej.

W wykazie Ukraińców w powiecie rzeszowskim sporządzonym w 1945 r. przez UB jako Ukrainiec zamieszkujący w Lubeni ujęty został Jarosław Kot.

Przechowywanie w pamięci lubieńczan do XX wieku słownictwa ruskiego, w tym nazewnictwa (Horodna), świadczy o częściowym zachowaniu ciągłości kulturalnej. Została ona przerwana w sferze politycznej w latach 40. XIV wieku, a pod koniec XIV wieku w sferze wyznaniowej wraz z powstaniem parafii łacińskiej, ale język dostarcza bezbłędnych danych o mieszkańcach wsi sprzed połowy XIV wieku oraz o tym, że język ruski utrzymał się tu także w XV czy XIV wieku, po czym został zastąpiony przez polski. Lubeńskie nazwiska ruskie/ukraińskie istniejące do dziś to m.in. Babicz, Kotowicz, Kocyła, Kyc, Łaszczuk, Myrda, Nazar, Turczyn, Rusek, Paskiewicz, Wasilewski, Wajda.

KOMENTARZE

W literaturze upowszechniają się odniesienia do niejakiego księcia Wysza w oparciu o „Wysznyj gród” [Bielenda, Patruś 2009, 59–60]. Określenie to, zaczerpnięte z lokalnej pamięci historycznej, miałoby wskazywać na podporządkowanie grodu plemieniu niejakich „Wiślan”, gdyż Wysz miał być ich władcą. Istnienie Wiślan jest niemożliwe do udowodnienia, jak i związek z nimi niejakiego Wysza. Podejście językoznawcze wskazuje za to, że „Wysznyj gród” należy rozumieć nie jako gród należący do Wysza, bo słowo ruskie/ukraińskie „wysznyj”, „wysznij”, „wyżnyj” oznacza „górny”, „położony wyżej” [zob. hasło „wysznij” w: Słownyk staroukrajinśkoji mowy XIV–XV st., t. I, Kyjiw 1977, s. 225]. A zatem „wysznyj gród” wskazuje na istnienie grodu czy osady położonej niżej, co potwierdzają badania Lubelczyka, odkrywcę dwóch osad nieopodal niego.

Franciszek Kotula w książce „Po rzeszowskim podgórzu błądząc” o grodzisku w Lubeni napisał, że w czasie najazdu szwedzkiego „wczesnośredniowieczne grodzisko chłopi zmienili w nowocześniejszą twierdzę i w niej się bronili. Nawet nazwa Grodzisko, którą w odmiennej nieco formie zatrzymał jedynie pobliski przysiółek, została zamieniona na Wały Szwedzkie”. Kotula nie chciał określić tzw. Grodziska dokładniej, gdyż wtedy w parze ze „wczesnośredniowieczne” powinno stanąć „ruskie”. Świadomie zmienił miejscową, używaną do dziś, nazwę ruską „Horodna” na „Grodzisko” [Kotula 1974, 142].

CYTATY

Dziś już nie ma żadnych śladów (oprócz języka) po ruskich rodach Mamajowiczów i Wołoskich […]. Mamajowicze i Wołoccy to rody wywodzące się z Rusi, których własnością była Lubenia na przełomie XIV i XV wieku. Ci drudzy niewątpliwie związani byli rodowo z Wołochami – ludem pasterskim przybyłym w okresie XIV i XV wieku na Podkarpacie i Ruś […]. Czy Wołoccy, osadzając Lubenię [w 1440 r.], przybyli tu samotnie? Czy raczej z grupą swoich pobratymców […] z plemion wołoskich? Należy przypuszczać, że raczej to drugie. Lubyna po wcześniejszej [z 1359 r.] lokacji dogorywała, a Wołoccy, przejmując wieś od Mamajowiczów (może też z ruskich Wołochów?) zamierzali ją ożywić społecznie i gospodarczo [Bielenda 2013, 12].

STAN DZIEDZICTWA UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

GRODZISKO z X-XIV wieku

Do obiegu naukowego gród lubeński wprowadzony został w 1907 roku przez archeologa Włodzimierza Demetrykiewicza, który „odkrył” jego pozostałość – grodzisko w 1906 roku. W 1947 roku pomiary wykonał Gabriel Leńczyk, stwierdzając, że gród miał kształt owalny, około 70–90 średnicy, chronił go wał z ziemi i kamienia o wysokości 2–4 oraz fosy wewnętrznej o głębokości 1–3 metrów. Badania Antoniego Lubelczyka z lat 1997–2000 zaowocowały odkryciem pozostałości po pożarze w obrębie wałów; na południowy-wschód od grodziska odkryte zostały pozostałości dwóch osad datowanych wstępnie na XI–XIII wiek [Bielenda, Patruś 2009, 56–57].

Galeria przedstawia na 2 pierwszych fotografiach podnóże góry, na której wznosi się grodzisko, od strony północno-wschodniej; następnie wejście na wał oraz ujęcia fosy i wału od strony południowej. Fotografie z grudnia 2022 roku (niektóre o złej jakości, za co przepraszamy).