ЛИПА (pol. Lipa) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie przemyskim. W 1939 r. liczyła 1930 mieszkańców, z czego 1510 było narodowości ukraińskiej, 60 polskiej, 330 ukraińskojęzycznymi rzymskimi katolikami, 30 Żydami, 5 osobami niemieckiej narodowości [Kubijowycz, 18].
DOKUMENTY
31 stycznia 1946 r., [miejsce postoju] – Zawiadomienie referenta Służby Bezpieczeństwa Wołodymyra Chomy „Kłyma” z rejonu III nadrejonu „Chłodny Jar” w Okręgu I Kraju Zakerzońskiego o odnalezieniu Ukraińców zamordowanych przez Wojsko Polskie lub Milicję Obywatelską z Birczy
W dniu 16 stycznia 1946 r. dwaj bojowcy rejonu III, „Zmij” i „Kary”, odnaleźli na terenie wsi Lipa w okolicy Birczy 15 ludzkich trupów będących ofiarami polskiego zezwierzęcenia. Większość trupów była już rozłożona i to nie powalało ustalić ich tożsamości w oparciu o wygląd. Trupy zakopane były w trzech różnych miejscach. Trzy trupy odnaleziono koło lasu lipskiego na tzw. Garłaszówce. Wszystkie przed rozstrzałem doznały mocnego znęcania się, o czym świadczą zdarte paznokcie, połamane palce oraz znaki po drucie kolczastym na szyi. Każda z tych trzech osób zastrzelona została seriami z PPSz w potylicę; trupy rozebrano do bielizny i rozzuto.
W tej samej wsi w lasku koło cerkwi odnaleziono 7 trupów, których tożsamości nie udało się ustalić. Przy jednym z nich znaleziono taki dokumenty: zaświadczenie urzędu repatriacyjnego nr 305 674 (w załączeniu), kartę robotnika i świadectwo szkolne (dwa ostatnie dokumenty zatrzymuje się w celu sprawdzenia). Dokumenty powyższe wydano na nazwisko Bacic Dmytro, ur. 20 października 1925 r. we wsi Trzcianiec, narodowość ukraińska. Przy innych trupach dokumentów nie znaleziono. Wszyscy byli mocno skatowani, a potem zastrzeleni w potylicę, leżą twarzą do ziemi.
Na przysiółku Prysada tej samej wsi w lasku koło dolnego „ligenszaftu” odnaleziono 5 trupów. Wszystkie nie do rozpoznania: twarze zmasakrowane tak mocno, że nie można stwierdzić ich tożsamości. Jak stwierdzono, zastrzelono ich po torturach. Przypuszcza się, że wszystkie trupy to mężczyźni-Ukraińcy zamordowani przez WP lub MO z Birczy. Ich przynależność narodową stwierdzić można na podstawie znalezionego dokumentu.
Wszystkie trupy odkopano i pochowano na cmentarzu w Lipie we wspólnej mogile. Trupy sfotografowano.
„Kłym”
Powidomłennia pro widnajdennia żertw polśkoho napadu w seli Łypa, w: Polśko-ukrajinśki stosunky w 1942–1947 rr. u dokumentach OUN ta UPA, red. W. Wiatrowycz, t. 2, Lwiw 2011, s. 991–992. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.
HISTORIA
Najstarsza wzmianka o wsi datowana na 1443 r. W „Najdawniejszych zapiskach sądów sanockich 1433-1462” [AGZ XI, 221] pod jednym z wpisów z 1433 r. wzmiankowany jest spór sądowy z udziałem „Sirodor knyasz de Lippa”, czyli „Siridora, kniazia z Lipy” [AGZ XI, 221]. Niekiedy podaje się, że był on założycielem wioski na prawie wołoskim [Saładiak, 197]. Od 1447 r. właścicielem jest Jerzy Matiaszkiewicz [Kryciński, 284].
W 1785 r. w Lipie żyło 404 grekokatolików, 95 rzymskich katolików oraz 16 Żydów. W 1840 – 809 grekokatolików, w 1899 – 1271, w 1926 – 1340. W 1938 wieś zamieszkiwało 1417 gr.-kat., 236 rzym.-kat., 29 Żydów oraz 12 ewangelików nieznanej narodowości [Blazejowski, s. 301].
Na mapie z 1852 r. wyróżniono następujące rejony wsi: Lipa Górna (ukr. Łypa Hirna), Lipa Dolna (Łypa Dilna), Morochów (Morochiw), Kopanin (Kopań), Kyczorach (Kyczora), Zapura (Capura), Dział (Dil), Ogrody, Grabowcu (Hraboweć), Przysada (Prysada), Sucha (Sucha Hora) [Lipa in Galizien, 1854].
W latach 30. XX w. w Lipie działała czytelnia ukraińska, budynek której pełnił zarazem funkcję domu kultury oraz chór pod batutą diaka Myrona Hołowy, a także religijna organizacja „Apostolstwo modlitwy” [Łebedowycz, „Birczanszczyna. Stradalna Zemla”]. Szkoła 4-klasowa, utrakwistyczna, tj. z polskim językiem wykładowym i dodatkową lekcją języka ukraińskiego. Lekcje ukraińskiego były prowadzone przez polskich nauczycieli (w latach 30-ych XX w. była to Wilkowiczówna) [wywiady własne].
W latach 40. wieś była obiektem napadów polskich band zbrojnych, m .in. oddziału pod dowództwem Jana Kotwickiego „Ślepego” („Nasze Słowo” 1992, 12), a także WP. W 1943 r. na Zielone Święta w obrządku wschodnim miał miejsce napad na plebanię, podczas której postrzelono syna proboszcza [wywiady własne]. W jednym z napadów członkowie bandy rabunkowej składającej się z Polaków zamordowali rodzinę diaka Hołowy [Łebedowycz]. Zniszczono również ukraińską infrastrukturę kulturalną, np. wyposażenie czytelni. Ze względu na korzystne położenie okolice Lipy były miejscem organizacji obozów szkoleniowych UPA [wywiady własne; Zakerzonnia II, 147; IV, 193].
W październiku 1945 r. miała miejsce deportacja ukraińskich mieszkańców wsi do USRR. Deportacja była przeprowadzona przez oddziały WP. Z ponad 350 gospodarstw pozostało ok. 30, w tym w przysiółkach [wywiady własne]. 21 października 1945 r. wieś częściowo spalona przez oddziały UPA, najprawdopodobniej kompanię „Udarnyk”-6 [Repatriacja I, 288; inne źródła podają datę 29 października [Szapował, „OUN i UPA na tereni Polszczi, Kyjiw 2010, 99). Po deportacji do Ukraińskiej SRR pozostałych w Lipie 287 Ukraińców Wojsko Polskie deportowało w okresie 28 kwietnia-10 maja 1947 r. na Ziemie Zachodnie RP. W spisach deportacyjnych ujęta jako Lipa Dolna i Lipa Górna [Akcja „Wisła” wyd. II, 1046]. Mieszkańcy w większości zostali osiedleni w obecnym woj. lubuskim [wywiady własne].
Element polski
Najwcześniejsza historia obecności Polaków w Lipie nie jest znana. W XIX w. dwór wraz z gruntami należał do rodziny Zarębów, którzy zbudowali murowaną kaplicę grobową naprzeciwko cerkwi [Saładiak, 197]. W 1880 r. na 1250 mieszkańców wioski na obszarze dworu zamieszkiwało 16 osób [SGKP V, 248], z czego prawdopodobnie nie wszyscy byli narodowości polskiej. Ostatnimi właścicielami ziemskimi w Lipie w XX w. byli Kozłowscy, m.in. Florian Kozłowski odznaczył się funkcją Przewodniczącego Komitetu Wykonawczego ds. budowy kościoła i szkoły polskiej w Piątkowej [L. Kucharski, „Żyj Placówko!”, Przemyśl 1939, s. 86]).
FOTOGRAFIE DAWNE
Cerkiew, fotografie z 1981 r.
Fotografie cerkwi, dzwonnicy i kapliczki z 1986 r.
ZABYTKI UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z lipca 2012 r.
CERKIEW
Drewniana cerkiew greckokatolicka, zbudowana w latach 1830-45 na miejscu starej drewnianej, która służyła wiernym co najmniej do 1828 r. Remontowana w 1919 r. [Blazejowski, 301].
Konstrukcja cerkwi trójdzielna, obecnie brak ikonostasu. W jego miejscu pozostały ikona św. Paraskiewi, ikona św. Mikołaja oraz ikony św. Cyryla i św. Metodego. W prezbiterium ikony św. Włodzimierza i św. Olgi. Na ścianach bocznych pełna droga krzyżowa. Prostokątny przedsionek, w którym znajduje się drewniany krucyfiks, zgodnie z wyrytym na krzyżu napisem, sporządzony przez Mykołę Rusieckiego w 1938 r. Dach blaszany, trójkopułowy.
Naprzeciw drzwi frontowych grobowa kaplica murowana z połowy XIX w. Obok kaplicy, murowana dzwonnica, trójdzwonowa, obecnie wisi 1 dzwon, jakkolwiek w połowie lat 80. XX w. wisiały 2 dzwony, vide: zdjęcie).
Po deportacji mieszkańców w 1947 r. cerkiew przejął Kościół rzymskokatolicki, świątynia służyła jako kościół nowoutworzonej parafii rzymskokatolickiej w Lipie. W 2. poł. lat 80. XX w. wyremontowana. Po wybudowaniu nowego murowanego kościoła opuszczona. Stan materialny zły, mogący grozić zawaleniem. Wnętrze cerkwi służące jako magazyn narażone jest na dewastację i zniszczenie, włączając w to zabytkowe ikony oraz unikalne freski i malowidła. Wpisana do rejestru zabytków podkarpackiego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Przemyślu (nr rejestru A-313 z 18.11.1982 i z 8.10.1990).
Wnętrze cerkwi
Parafia greckokatolicka
Lipa była do 1945 r. siedzibą parafii greckokatolickiej obejmującej Malawę, Brzeżawę i Jawornik. W 1926 r. liczyła 3579, w 1938 r. – 2490 wiernych. Została praktycznie zniszczona wraz z deportacją wiernych obrządku greckokatolickiego do Ukraińskiej SRR. Prawnie istnieje nadal.
Proboszczowie greckokatoliccy parafii w Lipie w XX w.: Antin Kopystiański (1890-1909), Mykola Stecyszyn, administrator (1909-1910), Omelan Jurczakewycz (1910-1923), Wolodymyr Boroweć, adm. (1923), Ludwik Haśko (1923-1945?) [ Blazejowski, 301].
DZWONNICA
KAPLICZKA
KRZYŻ
Krzyż dębowy, upamiętniający rocznice 950-lecia chrztu Rusi-Ukrainy. Postawiony w okresie sprawowania posługi duszpasterskiej przez księdza Ludwyka Haśkę i wikarego Pantełejmona Ośmaka. Stał przed cerkwią, przed jej południową ścianą, od strony drogi wiejskiej. Znaleziony w 1997 lub 1998 r. na skraju lasu rosnącego tuż za cerkwią, gdzie leżał porąbany na kilka części. Na zdjęciach ułożony w całość.
CMENTARZ
MATERIAŁY
Austriacka mapa katastralna obrazująca posiadłość ziemską na terenie wsi Lipa z 1852 r.
