LEŻAJSK (ukr. Лежайськ) – przed 1945 r. polsko-żydowsko-ukraińskie miasteczko w powiecie łańcuckim. Wg W. Kubijowicza w 1939 r. pośród 6100 jego mieszkańców, było 400 Ukraińców. Na co dzień językiem ukraińskim posługiwało się 20 osób, a reszta – polskim. Polaków było w tym czasie w Leżajsku 3850, Żydów 1850 osób.

DOKUMENTY

14 lutego 1945 r., Leżajsk – Fragment zawiadomienia kierownika Oddziału Śledczego komisariatu MO w Leżajsku dla Prokuratury Okręgowej w Rzeszowie o mordzie na  5 Ukrainkach

W nocy 8 II 1945 r. została zastrzelona Gielecińska Maria, licząca lat 45, religii greckokatolickiej, narodowości ukraińskiej, wdowa po adwokacie oraz jej córka Radosława, licząca lat 13, religii greckokatolickiej, narodowości ukraińskiej, uczennica, zamieszkałe w Leżajsku, przy ul. Piłsudskiego 9.

            Wieczorem 8 II 1945 r. obie udały się na nocleg do swej znajomej Eleonory Ficowskiej, Polki, zamieszkałej w Leżajsku przy ul. Leśnej 30 z obawy przed mnożącymi się zabójstwami na Ukraińcach. Około godziny 23. do mieszkania, w którym nocowały, wszedł pewien osobnik z rewolwerem w ręku, który rozkazał Gielecińskiej Marii i jej córce Radosławie ubrać się i udać się z nim w bezpieczne miejsce, gdyż jej i jej córce grozi niebezpieczeństwo. Oświadczył on również, że otrzymał rozkaz obie zabić, lecz litując się nad nimi nie wykona tego, a gdy pójdą z nim, to on ochroni je od śmierci.

            Następnego dnia tj. 9 II 1945 r. około godziny 11. przed południem do tutejszego Komisariatu MO przybył rolnik z Judaszówki ad Jelna nazwiskiem Wiatr Sebastian i oświadczył, że przechodząc przez las w odległości 3 km od Leżajska zauważył w lesie zwłoki jakichś dwu kobiet. Kierownik Oddziału Śledczego udał się natychmiast w towarzystwie członków MO na wskazane miejsce, gdzie stwierdzono, że zabitymi są Gielecińska Maria i jej córka Radosława. Obie otrzymały strzał z broni małokalibrowej tj. pistoletu o średnicy 7 mm w okolicę czoła. Po zabraniu zwłok polecono złożyć je w kostnicy miejscowego cmentarza w Leżajsku.

Jak zeznaje świadek Ficowska Eleonora, u której wyżej wymienione nocowały, po uprowadzeniu Gielecińskiej krytycznej nocy przez N.N. osobnika, o dwie godziny później przybyli inni osobnicy, jeden z nich ubrany w mundur żołnierza sowieckiego, mówił słabo po rosyjsku, w towarzystwie drugiego. Obaj weszli do mieszkania, sterroryzowali Ficowską i jej męża, zapytali się, gdzie jest Gielecińska, a następnie, stwierdziwszy jej nieobecność, zabrali rzeczy pozostawione przez Gielecińską, przy tym wzięli również garderobę Ficowskiej i wyszli w niewiadomym kierunku, poprzednio bijąc Ficowską rzekomo za ukrywanie Ukraińców. […]

Dnia 12 II 1945 r. na przedmieściu miasta Leżajska nieznani sprawcy dokonali następujących zbrodni zabójstwa również na osobach narodowości ukraińskiej:

Simko Stanisław, urodzony 4 XI 1889 r. w Leżajsku, syn Michała i Heleny Jarosiewicz, żonaty, z zawodu rolnik, religii greckokatolickiej, narodowości ukraińskiej, zamieszkały w Leżajsku przy ul. Podolszyny nr 83 oraz jego żona

Simko Maria, z Chamców, urodzona 5 V 1894 r., religii greckokatolickiej, narodowości ukraińskiej, krytycznego wieczoru oboje przebywali w swoim mieszkaniu, nieznany osobnik po wybiciu okna wtargnął się do mieszkania szukając Simków, którzy ukryli się w piwnicy. Zbrodniarz na progu piwnicy strzelił pięć razy, zabijając ich na miejscu. Znalezione łuski wystrzelonych pocisków są pochodzenia niemieckiego kaliber 9 mm. Strzały oddano prawdopodobnie z niemieckiego automatu MP. Zbrodniarze po dokonaniu czynu niczego nie zabierając z mieszkania zbiegli w niewiadomym kierunku. Po przybyciu śledczego na miejsce zbrodni, zwłoki znalezione w piwnicy skąd wydobyto je przez otwór na zewnątrz. Przyczyna zgonu Simko Stanisława – rana postrzałowa czaszki, zaś Simko Marii – rana postrzałowa czaszki, poza tym znaleziono w obrębie klatki piersiowej po stronie lewej ranę postrzałową bez wylotu.

Patryło Barbara, lat 46, narodowości ukraińskiej, religii greckokatolickiej. Mąż Patryły zbiegł również Ukrainiec zbiegł z czworgiem dzieci w niewiadomym kierunku. Zbrodniarze po dokonaniu zabójstwa i doszczętnym zarabowaniu mieszkania odeszli w niewiadomym kierunku.

Oryginał, maszynopis. AIPN Rz 046/931, k. 2–4.

WSPOMNIENIA

Fragment relacji Iwana Bidnego o mordach na Ukraińcach w Leżajsku dokonanych przez członków NZW

Na początku 1945 roku bandy polskie mordowanie Ukraińców Leżajska. Pierwszą ofiarą był Emilian Wańczyk z Siedlanki. Po kilku dniach nastąpiły następne mordy. Śmiercią męczeńską zginęły dwie siostry Słabe, Łew Kyszakewycz z żoną i pomocą domową. Hajduka zamordowali na moście przed jego domem. Olha Wańczycka zginęła na drodze koło Dębna: ściągnęli ją z wozu i na miejscu rozstrzelali. Po kilku dniach podobny los spotkał jej męża Iwana Wańczyckiego. Od kul polskich bandytów zginęli starzy Hajdukowie, żona adwokata Maria Gielecińska i jej 13-letnia córka Rasia. Nad tą kobietą bandyci polscy w straszny sposób znęcali się godzinami. Egzekucję wykonał Kazimierz Stocki z Więcławem Śląskim. Bandyci w nocy zabrali ich do tak zwanego lasu klasztornego, matkę gwałcili, a przywiązane do drzewa dziecko musiało patrzeć na ten czyn. Następnie to samo zrobili z niepełnoletnią córką. Z rąk tej samej bandy zginął Chamiec ze swoim synem i matka Atamanowej. […]

Źródło: I. Bidnyj, m. Leżajśk, w: Deportaciji…, t. 3: Spohady, Lwiw 2002, s. 117–118.

Spis Ukraińców zamordowanych w Leżajsku przez polskich sąsiadów-bandytów i członków NZW w latach 1944-1945 – wyciąg z artykułu Romana Bazyłewycza

Chamiec Piotr (Хамець Петро), lat 50, rolnik, zam. w Leżajsku na ul. Podolszyny, zamordowany 17 lutego 1945 r. w swoim domu z synem Jarosławem Chamcem.
Chamiec Jarosław (Хамець Ярослав), lat 24, syn Piotra, rolnik, zamordowany 17 lutego 1945 r. z ojcem Piotrem Chamcem w ich domu.

Gielecińska Maria (Ґелецинська Марія), nazwisko panieńskie Bożyk, wdowa po adwokacie Bronisławie Gielecińskim (1939), lat 38, gospodyni domowa, mieszkanka Leżajska, zamordowana 11 lutego 1945 r. razem z córką.
Gielecińska Radoslawa (Ґелецинська Радослава), lat 13, córka Marii i Bronisława Gielecińskich, mieszkanka Leżajska, zamordowana 11 lutego 1945 r. razem z matką.

Hajduk Józef (Гайдук Йосиф), lat 76, rolnik z Leżajska, ojciec adwokata Bronisława Hajduka z Leżajska, zamordowany 15 lutego 1945 r. razem z żoną Marią Hajduk we własnym domu.

Hajduk Maria (Гайдук Марія), lat 80, żona Józefa Hajduka, matka leżajskiego adwokata Bronisława Hajduka, gospodyni domowa z Leżajska, zamordowana 15 lutego 1945 r. we własnym domu wraz z mężem Józefem Hajdukiem.

Hajduk Roman (Гайдук Роман), lat 15, pochodził z Leżajska, uczeń, zamordowany nad Sanem w drodze do wsi Dębno.

Kiszakiewicz Emilia (Кишакевич Емілія), lat 62, gospodyni domowa, zamordowana 4 lutego 1945 r. w swoim domu. Razem z mężem Leonem Kiszakiewiczem (patrz niżej) i służąca M. Trusz.
Kiszakiewicz Leon (Кишакевич Лев), lat 71, budowniczy, mieszkaniec Leżajska, zamordowany 4 lutego 1945 r.
Kiszakiewicz Maria (Кишакевич Марія), lat 63, żona Włodzimierza, gospodyni domowa zamieszkała w Leżajsku, zamordowana w lutym 1945 r. z mężem Włodzimierzem oraz Olgą Wańczycką i Olgą Federkiewicz w drodze do wsi Dębno.
Kiszakiewicz Włodzimierz (Кишакевич Володимир), lat 65, brat Leona Kiszakiewicza, prawnik, zamieszkały w Leżajsku, zamordowany w lutym 1945 r. razem z żoną Marią Kiszakiewicz oraz Olgą Wańczycką i Olgą Federkiewicz w drodze do wsi Dębno.

Łach Jan (Лах Іван), lat 39, zamieszkały w Leżajsku, lekarz medycyny, torturowany w budynku sądu, zamordowany na początku 1945 r.

NN, młody mężczyzna, wracał z kolegą (patrz niżej) w podobnym wieku z robót z Niemiec. Ciało znaleziono w ogrodzie na posesji przy ulicy 28 Maja.
NN, młody mężczyzna, zamordowany na początku 1945 r. w budynku sądu razem z kolegą. Ciało znaleziono na ogrodzie posesji przy ulicy 28 Maja.
NN, imię Agnieszka, pomoc domowa Komarnickich z Leżajska, zamordowana wraz z Barbarą Patryło w lutym 1945 r.

Ożga Paulina (Ожґа Павлина), żona Mariana Ożgi z Leżajska, czasu mordu nie ustalono.

Patryło Barbara (Патрило Варвара), lat 48, gospodyni domowa z Siedlanki, żona kolejarza, zamordowana w domu swojej sąsiadki Dziedzińskiej przy ul. Pierackiego (dawniej Ruskiej) w lutym 1945 r. razem z nieznaną z nazwiska Agnieszką lat 24.

Simko Maria (Сімко Марія), lat 51, gospodyni domowa, zamordowana razem z mężem S. Simką (patrz niżej) 12 lutego 1945 r. we własnym domu w Leżajsku na ul. Podolszyny.
Simko Helena (Сімко Галина), lat 31, zamordowana na Siedlance razem z 3-letnim synem Teodozym 17 lutego 1945 r.
Simko Stanisław (Сімко Станіслав), lat 55, rolnik, rymarz, zamordowany 12 lutego 1945 r. we własnym domu w Leżajsku wraz z żoną M. Simko (patrz wyżej).
Simko Teodozy (Сімко Теодозій), lat 3, syn Heleny Simko, uderzony w głowę ciężkim przedmiotem, zginął 17 lutego 1945 r. razem z matką.

Słaby Helena (Слабий Галина), lat 51, sprzedawała w sklepie, zamordowana w Leżфjsku we własnym domu 4 lutego 1945 r. razem z siostrą Stefanią Słaby.

Słaby Stefania (Слабий Стефанія), lat 50, urzędniczka, zamordowana 4 lutego 1945 r.

Trusz Maria (Труш Марія), lat 45, pomoc domowa, zamordowana 4 lutego 1945 r. w domu Emilii i Leona Kiszakiewiczów w Leżajsku.

Wańczycka Olga (Ванчицька Ольга), lat 43, żona Jana Wańczyckiego, gospodyni domowa, mieszkanka Leżajska, zamordowana w lutym 1945 r. wraz z Włodzimierzem i Marią Kiszakiewiczami, Olgą Federkiewicz w drodze do wsi Dębno.
Wańczycki Jan (Ванчицький Іван), lat 45, murarz, właściciel okazałego budynku mieszkalnego. Torturowany i zamordowany w swoim domu w Leżajsku.

Zachara Stefan (Захара Степан), zamieszkały w Leżajsku.

Źródło: R. Bazyłewycz, Ukrajinśki żertwy Łeżajśka, opr. B. Huk, „NS” 2011, nr 9, s. 9; nr 10, s. 9.

HISTORIA
W drugiej połowie V wieku n.e. w okolice późniejszej osady o nazwie Leżajsk przybyła ludność wschodniosłowiańska, zapewne protoplaści późniejszych Ukraińców. Początki osady leżajskiej związane są dziejami ziem nad Sanem w okresie staroukraińskim, bowiem w X-XII wieku należały one do Rusi Kijowskiej będącego pierwszym państwem ukraińskim (nazywanym wtedy Rusią). Leżajsk wchodził prawdopodobniej w skład wołosti rzeczowskiej Kijowskiej Ukrainy, a następnie Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Po zbrojnym podboju przez króla Kazimierza w latach 40. XIV w. kancelaria królewska w celu określenia ich charakteru historycznego i etnicznego wielokrotnie używała zwrotu in terra Rusiae, czyli w ziemi Rusi. Jako miasto ruskie określił Leżajsk w XV w. król Władysław Jagiełło inni królowie polscy. Najdawniejszym dokumentem, w którym wymieniona została wieś Leżajsk, to nadanie ziem byłej ruskiej wołosti rzeszowskiej Janowi Pakosławicowi przez króla polskiego Kazimierza w 1354 r. Sama osada, a od 1397 r. miasto, była własnością królewską. Przynajmniej od XIII w. można mówić o istnieniu w Leżajsku cerkwi prawosławnej. [cd. w opracowaniu]
W latach 1943-1945 nie mniej, jak 110 Ukraińców, zamieszkujących Leżajsk wraz z przyległymi miejscowościami Siedlanka, Stare Miasto, Przychojec, zostało zamordowanych przez podziemie polskie, którego członkowie przeważnie zamieszkiwali w mieście.
[cd. w opracowaniu]

MATERIAŁY DO HISTORII LEŻAJSKA

WIEK XVI
Lustracja dóbr królewskich starostwa w Leżajsku z 1565 r. Opublikowano w: Żereła do istoriji Ukrajiny-Rusy, t. II, Lwiw 1897, s. 172-210. Opis: język polski, plik PDF:
Lustracja starostwa leżajskiego 1565 r.

WIEK XX
HŁADYŁOWICZ, Adolf – w 1940 r. w nr 83 krakowskiej gazecie „Ukrajinśki Wisti” opublikował krótki zarys historii Ukraińców z Leżajska pt „Leżajsk (ukr. Лежайськ). Opis: język ukraiński, 0.5 MB, plik PDF:
Wspomnienia Wiry Kyszakewicz
Spis mieszkańców Leżajska narodowości ukraińskiej lub mieszanej w okresie 1944-1945. Opis: język polski, maszynopis, plik PDF:
Spis mieszkańców Leżajska narodowości ukraińskiej
Spis osób narodowości ukraińskiej w Leżajsku po lipcu 1944 r. ubiegających się o wyłączenie z deportacji do USRR. Opis: język polski, maszynopis, plik PDF:
Wykaz z 29 stycznia 1946 r. dotyczący deportacji do USRR
HAJDUK, Bronysław – maszynopis wspomnień z lat być może 70. XX w. Opis: język ukraiński, czcionka łącińska, plik PDF, 2,25 MB:
O moim mieście Leżajsk
BAZYLEWICZ, Roman – spis ofiar mordów dokonanych na Ukraińcach w Leżajsku i najbliższej okolicy przez podziemie polskie i zarazem sąsiadów. Sporządzony w 2009 r. Opis: język polski, plik PDF:
Ukraińcy parafii greckokatolickiej w Leżajsku
zamordowani przez NOW-NSZ-NZW w latach 1943-1945

FOTOGRAFIE HISTORYCZNE

CERKIEW
Fotografia nr 1 – Cerkiew Wniebowstąpienia Najświętszej Marii Panny (ukr. Успіння); 2 – Cerkiew w latach 50. XX w.; 3 – Ikonostas, zdjęcie z broszury ks. Jurija Kikty; 4 – Ołtarz św. Mikołaja; 5 – Ołtarz boczny – ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa; 6 – Symboliczna mogiła poległych za wolną Ukrainę (umieszczona w cerkwi prawdopodobnie ze względu na brak zezwolenia władz, by Ukraińcy mogli oddawać cześc swoim poległym np. w Domu Narodowym); 1929 r.; na wstędze napis Вірним Синам України (Wiernym Synam Ukrainy).

Greckokatoliccy parochowie Leżajska
Od lewej: Greckokatoliccy parochowie (proboszczowie) i administratorzy parafii w Leżajsku: Mychajło Rozdilski (1860-1878), Petro Pleszkewicz (1879-1889), Wiktor Kmicykewicz (1891-1902), Osyp Kopystiański (1902-1904), Ołeksandr Pasławski (1904-1908), Iwan Karpewicz (1910-1919), Matwij Chomań (1919-1921), Mychajło Dyhdałewicz (1929-1937), Jurij Kykta (1938-1945).

FOTOGRAFIE WSPÓŁCZESNE
CERKIEW

DOM NARODOWY

MOGIŁA zbiorowa ukraińskich ofiar Leżajska
Na cmentarzu komunalnym w Leżajsku pochowana została większość ofiar mordów z lat 1943-1945. Kilka lat temu, prawdopodobnie w 2008 r., nagrobek został odnowiony, zadbano także o tablice zawierające imiona i nazwiska ofiar.

POMNIK ukraińskich ofiar Leżajska
W Ukrainie, na cmentarzu w miasteczku Horodenka w obwodzie iwano-frankowskim, Ukraińcy deportowani w 1945 r. z leżajska wybudowali własnym kosztem pomnik upamiętniający ukraińskich mieszkańców tego miasta i najbliższej okolicy zamordowanych w latach 1944-1945 przez polskie formacje podziemne i grupy bandyckie.