КОНЮША (pol. Koniusza) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie przemyskim. W 1939 r. liczyła 320 mieszkańców, w tym 280 Ukraińców i 40 Polaków [Kubijowycz, 56].

HISTORIA
W dokumentach po raz pierwszy wieś wzmiankowana jest w 1469 r. jako campis Konyuscha, pole Koniusza. Stanowiła wtedy część dóbr Kormanickich z pobliskich Kormanic [Kryciński 2007, 241]. W 1785 r. Koniusza liczyła 80 mieszkańców, w 1921 r. 263: 233 wyznania greckokatolickiego, 26 rzymskokat. i 4 osoby wyznania Mojżeszowego [tamże, 242].
1944-1947
W latach 1945-1947 Koniusza w ramach ukraińskiej administracji powstańczej wchodziła w skład rejonu I nadrejonu „Chłodny Jar” w okręgu I Kraju Zakerzońskiego. Natomiast w ramach terytorialnej struktury organizacyjnej UPA rejon ten, będąc częścią 26. Odcinka Taktycznego „Łemko”, stanowił teren operacyjny kompanii UPA „Szturmowiec”-4 pod dowództwem Włodzimierza Szczygielskiego „Burłaka”.
W sprawozdaniu z okręgu przemyskiego OUN za styczeń 1945 r. odnotowano, ale bez podania daty, że w Koniuszy oddział WP zabił w walce drużynę UPA oraz 2 pracowników administracji terenowej [Litopys UPA t. 34, 431].
Ciekawe wydarzenie miało miejsce 24 kwietnia 1945 r. Tego dnia, jak napisała Ukraińska Samoobrona Narodowa w odezwie do Wojska Polskiego z 28 kwietnia 1945 r., „Wojsko Polskie, które robiło obławę ne wsi Koniusza […] napotkało na zbrojny opór naszej samoobrony. Znajdujący się w krytycznej sytuacji ten oddział PW zwrócił się do naszej samoobrony, ażeby wstrzymać [w oryginale: wzmożyć] ogień obiecując w zamian za to nie niszczyć i nie rabować wsi i uwolnić aresztowanych we wsi gospodarzy. Prośbę tego oddziału WP potraktowaliśmy poważnie i po tym z naszej strony nie padł ani jeden strzał. To wszystko podajemy jako dowód, że z Polakami na tym terenie walczyć nie chcemy, bo wiemy, że to w rezultacie przyniosłoby wzajemną szkodę tak dla nas, jak i Polaków. Najlepszym dowodem tego może posłużyć taka walka na terenie birczańskim (Pawłokoma-Borownica) [AIPN BU 1552, t. 59, k. 9].
We wspomnieniach Osypa Hałabudy znajduje się informacja o karze śmierci przez powieszenie wykonanej prawdopodobnie w 1946 r. przez bojówkę SB na sołtysie Koniuszy, który donosił WP o ukraińskich partyzantach [Zakerzonnia 1994, 20].
W tym samym roku nieopodal wsi pluton UPA pod dowództwem „Wańki” z kompanii „Szturmowiec”-4 bez strzału rozbroił i wziął do niewoli oddział WP, który następnie został rozmundurowany i wypuszczony do Przemyśla [tamże, 172].
Dnia 11 kwietnia 1946 r. miał miejsce 20-minutowy bój między plutonem UPA a oddziałem WP, w wyniku którego żołnierze UPA wycofali się do lasu, we wsi spłonęło gospodarstwo [Litopys UPA t. 34, 481].
Od 14 do 18 kwietnia 1946 r. WP przeprowadzało deportację do Ukraińskiej SRR we wsi i okolicy, jej wyniki nie są znane [Litopys UPA t. 34, 485].
18 kwietnia 1946 r. WP zaskoczyło we wsi 8 strzelców UPA z oddziału „Szturmowiec”-7, którymi dowodził rojowy Mikołaj Kopdo „Wohoń”. Prowadzili oni bój obronny,m wycofując się w kierunku na Berendowice: poległo 6 z nich; 2 odniosło ciężkie ranny; jeden wkrótce zmarł [Litopys UPA t. 34, 488], a drugi był torturowany przez UBP w Przemyślu [Litopys UPA t. 34, 495]). W sprawozdaniu operacyjnym z Odcinka Taktycznego „Łemko” za kwiecień 1945 r. podano datę tego wydarzenia jako 19 kwietnia, a ilość zabitych na 9 i 2 ciężko rannych [Powstanśki mohyły 1995, 86].
Dnia 21 kwietnia 1946 r. WP złapało 1 chłopca z Koniuszy i odprowadziło do Przemyśla [Litopys UPA t. 34, 490].
W dniu 11 kwietnia 1947 r. Wojsko Polskie dokonało mordu zbiorowego na chorych lub rannych i personelu medycznym podziemnego szpitala polowego Ukraińskiego Czerwonego Krzyża, który znajdował się w lesie nad Koniuszą. Tak zapisał to wydarzenie w dzienniku kompanii „Szturmowiec”-4 jej dowódca Włodzimierz Szczygielski „Burłaka”: „11 kwietnia wpadł punkt sanitarny zbudowany jesienią. Polegli: „Magister”, sanitariuszka „Bohdanna”, ranni strzelcy „Pidkowa”, „Szczupak”, „Kuczer”, „Kaczur” (wszyscy z oddziału 94a), dwaj strzelcy z oddziału 96a i kurier specjalny „Czujko” [Litopys UPA 14, 34-35].
W czasie akcji „Wisła” 28. pułk piechoty z 9. dywizji piechoty WP pod dowództwem płk. Ignacego Wieliczki wygnał ze wsi 98 obywateli polskich narodowości ukraińskiej [Akcja „Wisła” 2013, 1046]. Wygnanie ze wsi na punkt zborny nastąpiło 28 kwietnia 1947 r., transport miał wyruszyć w dniu następnym, a wieś pozostała pusta [tamże, 481]. Wojskowi zainicjowali podziękowanie wyganianych mieszkańców Koniuszy o nazwiskach Kurchan, Kuźmiak, Stadnicki i Strzelecki, aby napisali podziękowanie (!) dla WP i rządu RP za to, że „za przesiedlenie z tych zagrożonych terenów na Ziemie Odzyskane” [także, 543].
W dniu 15 lipca 1947 r. Wojskowy Sąd Grupy Operacyjnej „Wisła” w Rzeszowie skazał na śmierć żołnierza kompanii UPA „Szturmowiec”-7 Piotra Świętego (Świentego), s. Józefa i Marii, ur. 27 III 1922 r. w Koniuszy [Akcja „Wisła” 2013, 813].

Parafia
Na początku XX w. Koniusza należała do parafii greckokatolickiej w Kłokowicach dekanat w Niżankowicach, liczyła 216 wiernych [Szematyzm 1909, 273].

KOMENTARZE
A. Saładiak, a także S. Kryciński błędnie podali klasyfikację obiektu sakralnego jako cerkwi oraz jej wezwanie jako Narodzenia MB [Saładiak 1993, 205; Kryciński 2007, 242].
Brak danych o wygnaniu Ukraińców z lat 1944-1946 do Ukraińskiej SRR [Pisuliński 2009].

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z 2005 i 2012 r.

CERKIEW
Kaplica Złożenia Szaty Matki Bożej, z 1901 r. [Szematyzm 1909, 273]. Obecnie obiekt funkcjonuje jako kościół łaciński pw. św. Izydora.
Fotografie z 2005 r.

Fotografie Olgi Solarz, 2012 r.

DZWONNICA

CMENTARZ
Na cmentarzu w Koniuszy spoczywają członkowie różnych formacji ukraińskiego wyzwoleńczego ruchu antykomunistycznego z lat 1945-1947. W brackiej mogile koło cerkwi wieczny spoczynek znaleźli:

Michał Demko ps. „Kałyna” – ur. w 1913 r. w Jamnej powiat Dobromil; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [Powstanśki mohyły 1995, 87].
Mikołaj Kopdo ps. „Wohoń” – ur. w 1925 r. w Cisowej powiat Przemyśl, żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 85-86].
Kowałyk (Kowalik) Osyp (Józef) ps. „Kozak” – ur. w 1923 r. w Dzwiniaczu powiat Przemyśl, żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 88].
Iwan Kuczerepa „Szach” – ur. w 1921 r. w Maćkowicach powiat Przemyśl; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 85-86].
Mykyta (Mikita) Osyp (Józef) ps. „Buria” – ur. w 1926 r. w Cisowej powiat Przemyśl, żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 88].
Mykyta (Mikita) Osyp (Józef) ps. „Soroka” – ur. w 1927 r. w Cisowej powiat Przemyśl, żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 88].
Iwan Muzyka ps. „Szczur” – ur. w 1923 r. w Cisowej powiat Przemyśl, żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 88].
Włodzimierz Sus ps. „Zawziaty” – ur. w 1925 r. w Cisowej powiat Przemyśl; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 87].
Józef Wajfa ps. „Kret” lub „Krem” – ur. w 1927 r. w Cisowej powiat Przemyśl, żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-7, poległ 19 kwietnia 1946 r. w Koniuszy zaskoczony przez oddział WP [tamże, 87].

Na cmentarzu koło cerkwi spoczywają:
Michał Huła ps. „Bujny” – ur. w 1920 r. w Łubnie powiat Brzozów; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-5, zginał 27 czerwca 1946 r. w lesie koło Kormanic w zwycięskiej dla UPA walce ze szkołą podchorążych WP [Powstanśki mohyły 1995, 99].
Michał Kreczkowski ps. „Hołub” – ur. w 1920 r. w Makowej powiat Dobromil; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-4, zginął 13 maja 1946 r. w lesie koło Bryliniec w boju z WP [tamże, 93].
Andrzej Łenio ps. „Tuhar” – ur. w 1926 r. w Woli Jaworowej powiat Sanok; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-5, zginął 27 czerwca 1946 r. w lesie koło Kormanic w boju z WP [tamże, 100].
Włodzimierz Mykyta (Mikita) ps. „Kret” – ur. w 1914 r. w Krównikach powiat Przemyśl; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-4, ranny w starciu z WP 28 września 1945 r., zamordowany podczas śledztwa przez żołnierzy WP [tamże, 53].
Bohdan Serkizowski ps. „Wołod’ko” – ur. w 1924 r. w Nehrybce powiat Przemyśl; żołnierz kompanii UPA „Szturmowiec”-4, poległ 24 września 1945 r. w Koniuszy w czasie obławy urządzonej przez WP [tamże, 53].

Fotografie z 2005 r.

Fotografie Olgi Solarz z 2012 r.

Pomnik – usunięcie

Usunięcie pomnika, postawionego na miejscu grobu przez byłych mieszkańców Koniuszy, odbyło się latem 2019 r. w następstwie decyzji władz administracki państwowej.

BIBLIOGRAFIA