Jawornik Ruski | APOKRYF RUSKI

ЯВІРНИК РУСЬКИЙ (pol. Jawornik Ruski) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie brzozowskim. W 1939 r. liczyła 1500 mieszkańców: 1180 Ukraińców, 80 Polaków, 160 ukraińskojęzycznych rzymskich katolików, 80 Żydów [Kubijowycz, 18].

DOKUMENTY

Fragment sprawozdania terenowego referenta OUN o mordach członków MO na 25 Ukraińcach w Jaworniku Ruskim

2.2.1945 roku milicja z Przemyśla, Rzeszowa, Borownicy i okolicznych posterunków w ilości około 80 osób zrobiła skok na Jawornik Ruski. […] Przeszedłszy Zahuty, podeszli pod dwór stojący między Zahutą a Netrebką i go okrążyli. W dworze pracowała nasza maszynistka „Tania” – Melnyk Kateryna. Był tam także podrejonowy z Jawornika „Kwaka” – Krysak Jewstachij. Milicja zabrała ich ze sobą. […] Na końcu wsi uczestnicy szkolenia [organizowanego przez OUN] przywitali ich ogniem. Wśród milicjantów powstało zamieszanie, co chcieli wykorzystać aresztanci, ale jeden milicjant, widząc, że uciekają, oboje zastrzelił. […]

5.2.1945 roku do wsi Jawornik Ruski przybyło 47 milicjantów. […] Zastrzelili 2 Ukraińców […]. […]

9.2.1945 roku 25 milicjantów zrobiło skok na wieś Jawornik [Ruski]. Zabili 5 osób. Oprócz tego zranili kobietę, dwóm Ukraińcom wydłubali oczy. […]

16.2.1945 roku milicja, która przybyła z Rzeszowa wraz z milicją z Borownicy zrobiła skok na przysiółki Jawornika [Ruskiego] Rybne, Netrebka, Zahuty. […] Na Zahutach ograbili kilku gospodarzy i spalili 2 domy. Oprócz tego zabili 3 Ukraińców. Z Zahut przeszli do Netrebki, gdzie także mocno obrabowali mieszkańców, zabierając ubrania, zboże i zabijając 3 Ukraińców. […] Najbardziej zniszczyli Rybne. Całkowicie spalili 3 gospodarstwa i zabili 10 Ukraińców. […]

Źródło: AIPN Rz 072/1, t. 2, [Wisti z terenu], k. 287.

Fragment sprawozdania sytuacyjnego referenta politycznego nadrejonu OUN „Chłodny Jar” Petra Kawuzy „Tarasa” o mordzie żołnierzy Wojska Polskiego na Ukraińcach w Jasionowie

[…] 10 stycznia 1946 r. […] ze strony Siedlisk nadszedł kureń Wojska Polskiego liczący ponad 300 osób […]. Z Huty poszli na Jasionów, gdzie spalili 18 domów, zrabowali 2 konie i 20 sztyk bydła rogatego. W Netrebce spalili 13 gospodarstw, na Zahutach 4 gospodarstwa. Ofiary w ludziach: w Jasionowie zastrzelili kobietę Wiktorię Brewko, w kryjówce zadusiło się dwóch mężczyzn (pod spalonym domem): Petro Dudycz i Antin Tucki. Zaaresztowali Mykołę Sycza i Andrija Sycza. Mykołę Sycza następnego dnia zabili w Jaworniku, a Andrija wypuścili po 2 dniach. […]

Po tej akcji oddział Wojska Polskiego zakwaterował na Przysadzie Jawornickiej. Stacjonował tam do12 stycznia 1946 r. Tymczasem w dniu 11 stycznia 1946 r. 20 żołnierzy poszło na Netrebkę, gdzie zabrali dużo kur i zaaresztowali Wołodymyra Hawrylaka, którego zabili na Przysadzie. […]

Źródło: Wisti z terenu [za styczeń 1946 r.], w: „Litopys UPA”, t. 34: Łemkiwszczyna i Peremyszczyna. Polityczni zwity (Dokumenty), red. P.J. Poticzny, I. Łyko, Toronto-Lwiw 2002, s. 458. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

Fragment sprawozdania sytuacyjnego referenta politycznego nadrejonu OUN „Chłodny Jar” Petra Kawuzy „Rusłana” o mordzie żołnierzy Wojska Polskiego na Ukraińcu

[…] 3 lipca 1946 r. Wojsko Polskie z Birczy na czele z komendantem MO Michalskim i dezerterem z oddziału UPA „Szpakiem” przeszło z Birczy przez Rudawkę, Kotów, las żohatyński, Żohatyn do Jawornika. Spędzili tam 1 godzinę i zabili 72-letniego Hryhorija Tuckiego (Ukraińca). […]

Źródło: Wisti z terenu [za lipiec 1946 r.], w: „Litopys UPA”, t. 34: Łemkiwszczyna i Peremyszczyna. Polityczni zwity (Dokumenty), red. P.J. Poticzny, I. Łyko, Toronto-Lwiw 2002, s. 512. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

Fragment sprawozdania terenowego referenta SB OUN nadrejonu „Chłodny Jar” Wasyla Capiaka „Potapa” o mordzie żołnierzy Wojska Polskiego na Ukraińcu Hryhoriju Tucki

5 VII 1946 r. oddział WP w Birczy na czele z komendantem MO Michalskim i dezerterem z UPA „Szpakiem” poszli na wieś Rudawkę, Kotów, las koło Żohatyna i udał się do wsi Jawornik Ruski. We wsi spędzili godzinę, a przed odejściem zastrzelili 72-letniego starca Tyckiego Hryhorija, Ukraińca […].

Źródło: AIPN Rz 072/1, t. 26, Wisti z terenu za misiać łypeń 46 r., k. 124.

Fragment sprawozdania sytuacyjnego referenta politycznego nadrejonu OUN „Chłodny Jar” Petra Kawuzy „Rusłana” o mordzie żołnierzy Wojska Polskiego na Ukraińcu

[…] 14 lipca 1946 r. Wojsko Polskie w liczbie 300 wojaków przekroczyli w nocy San koło Siedlisk powiat Brzozów i napadli po wyjściu z lasu dylągowskiego o godzinie 4. na następujące wsie: Poręby, Huta. […] Nad Netrebką spalili dom Dmytra Klitki i wrzucili żywcem do ognia gospodarza Mychajłę Tuckiego lat 65 uciekającego z krową przed bandą. […]

Fragment sprawozdania terenowego referenta SB OUN nadrejonu „Chłodny Jar” Wasyla Capiaka „Potapa” o mordzie żołnierzy Wojska Polskiego na Ukraińcu Wołodymyrze Duchniaku

29 I 1947 r. oddział specjalny [Wojska Polskiego] pod dowództwem Michalskiego, kwaterujący od 27 I 1947 r. w Dynowie […] złapał [na przysiółku Netrebka] 22-letniego Ukraińca Duchniaka Wołodymyra, którego po pobiciu do nieprzytomności zastrzelił.

Źródło: AIPN Rz 072/1, t. 26, Wisti z terenu za siczeń 1947 r., k. 158.

WSPOMNIENIA

Fragment wspomnień Tarasa Mychny o mordach na Ukraińcach w Jaworniku Ruskim dokonanych przez członków MO z Borownicy i żołnierzy WP

[…] Moja pamięć sięga tylko do początku lat 40. W tym czasie ludzie nadal modlili się w swojej cerkwi, uczyli dzieci w swojej szkole, mieli ukraińską policję. Wszystko wyglądało normalnie, jednak zło nie śpi. Wymyślają je Polacy z Borownicy i Dylągowej. Wymyślają różne prowokacje i napady. Napadają między innymi na naszą policję w Jaworniku. Były to uczynki bandyckie, a nie patriotycznie, niosły mord i pożogę. Przypatrywała się temu i kierowała AK z ośrodka w Dynowie, potem dowództwo wojska w Birczy, milicja z Sanoka. Za ich zgodą i zgodnie z ich planem w Jaworniku Ruskim 8 i 15 lutego 1945 roku giną w podpalonej wsi: Roman Bak, Kateryna Bak, Stepan Bak, Jakiw Hawrylak, Josyp Hałuszka, Josyp Haszyński, Stefanija Haszyńska, Ołena Haszyńska, Wołodymyr Duchniak, Mykola Krymiński, Apolonia Korosteńska, Stefan Krysak, Petro Kucab, Roman Łech, Tadej Łech, Sofija Mychno, Nestor Machno (mój ojciec, ur. w 1912 roku), Anna Metyk, Stepan Metyk, Petro Nyżnyk, Stepan Nahirny, Mykoła Ołenycz, Paraskewija Tełesnycka, Paraskewija Paływoda, Tomasz Paływoda, Mychajło Nałepa, Mychajło Baczyk, Dmytro Soroczak, nieznana dziewczyna, nieznany człowiek (ostatnich 5 osób nie ma na płycie nagrobnej).

[…] Po raz drugi moja pamięć wraca do ojca, gdy mam już 8 lat. Zima, mróz, śnieg, 8 lutego 1945 roku. Straszny krzyk i płacz matki. Pod dom przywieźli sańmi ojca. Mama pada na jego ciało. Ja i młodszy Mykoła nie wiemy, co się stało, ale jak mama płacze, to zaczynamy i my. Przychodzą polscy żołnierze, nie dają płakać, każą szybko pochować, bo jak nie „To wszystkich rozstrzelany”. Mama czymś się opatula, niesie wyszywany ręcznik i nakrywa zamarznięte ciało ojca. […]

Upowcy bronili nas, jak mogli, bronili tymi, którzy palili naszą wieś. Nawet dziecko mogło zrozumieć, kto to jest sprawiedliwy, a kto nie. Ja także już wtedy doskonale wiedziałem o tym. Jak można było nie wiedzieć? Przecież zamordowali Romana, ojca Myrona (schował się aż w Groszówce, ale jak ją palili, to zabili i jego); zabili Nałepę, ojca Jewhena; chorego dziadka Stepana Tyckiego zabili na łóżku; zabili Krysaka, ojca Danusi i Stefci; babcię Myrona Paływody z Rybnego uderzyli karabinem, potem odcięli głowę i wrzucili do studni. Stało się to podczas drugiego napadu. […]

Źródło: Spohad Tarasa Mychna narodżenoji 1937 roku, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 568–571.

Fragment wspomnień Myrona Paliwody o mordach na Ukraińcach w Jaworniku Ruskim dokonanych przez członków MO z Borownicy i mieszkańców sąsiednich polskich wsi

[…] jest 2 luty 1945 roku, wojna jeszcze trwa. We wsi stacjonuje rosyjskie wojsko. W tym dniu kilkudziesięciosobowa grupa uzbrojonych mężczyzn z Borownicy i sąsiednich polskich wiosek pod dowództwem „Groźnego” napada na Jawornik Ruski, dokonując wielu mordów, grabieży i zabierając kilku mężczyzn jako zakładników. […] Niestety oprawcy wystrzelali pojmanych mężczyzn i wycofali się. […]

Po 2 tygodniach we wczesnych godzinach rannych zostają zaatakowane ukraińskie wioski Poruby, Zahuty, Jawornik Ruski, Żohatyn i Piątkowa. Napad został przeprowadzony w jednakowym czasie kilkoma grupami. Wszędzie napastnicy zaczynali od brzegu, wpędzając niedobitków w „kocioł”. Napadu dokonały połączone siły Kotwickiego i Grodeckiego, łącznie gdzieś 150–200 mężczyzn. W tym dramatycznym dniu Kotwicki dowodził napadem na wieś Żohatyn i Piątkową, natomiast Grodecki na pozostałe, czyli Netrebkę, Zahuty i Jawornik ruski. W tym dniu zginęło w mojej miejscowości około 30 osób: mężczyzn, kobiet i dzieci, starców, w tym kilku rodowitych Polaków. Przytaczam nazwiska ofiar, które mój ojciec zwoził z saniami na cmentarz: Włodzimierz Hawrylak, Włodzimierz Duchniak, Stefan Głuszyk, Mikołaj Olenicz, Piotr Niżnik, Mikołaj Krzemiński, Jakub Hawrylak, Stefan Nahirnyj, Józef Hałuszka, Józef Gaszyński, Stefania Gaszyńska, Helena Gaszyńska, Roman Bak, Katarzyna Bak, Stefan Bak, Zofia Michno, Roman Lech, Tadeusz Lech, Anastazja Korostańska, Zofia Teleśnicka, Anna Metyk, Stefan Metyk, Stefan Krysak, Paraskewia Paliwoda, Tomasz Paliwoda, Michał Nalepa, Nestor Machno i Michał Baczyk.

Zginęli w różny sposób. Jednych strzelano, innych raniono i wrzucono w ogień, innych przebijano żywcem bagnetami. Na naszym podwórku wyglądało to tak. Wyprowadzono mnie mamę, mamę i babcię z domu, każąc brać ze sobą dokumenty, czyli wtedy kenkarty. Zaprowadzono nas na składowisko obornika i kazano w tym gnoju wybierać sobie grób, dołek, do którego mieli nas postrzelać. Pamiętam, że babcia robiła to widłami , natomiast mama – widocznie w przypływie strachu – darła tę dziurę rękoma. Oprawcy stali nad nami i znęcali się takimi słowami: „No, a teraz, k… ukraińskie, zmówcie Ojcze nasz, bo wybiła wasza ostatnia godzina”. W tym czasie jeden z nich krzyczy: „Tutaj nie, pod ścianę z nimi!”. Pod ścianą domu kazano nam rozebrać się i rozzuć. Mnie i mamę zostawiono pod domem, a babcię zaprowadzono pod stodołę. Mama znała niektórych napastników z nazwiska, zaczęła prosić o darowanie życia. Zastrzelić miał nas mieszkaniec Borownicy o nazwisku Pocałuń, jednak przez nasze podwórko przechodził człowiek o nazwisku Pele. On rzucił takie słowa, odwracając jednocześnie lufę peemu: „Zostaw ją, niech ich szlag trafi, tylko mi tego chłopca szkoda”. Babcia w tym czasie była koło stodoły, ale potem zaprowadzono ją w pobliże niedokończonej studni, nakrytej równo z ziemią drewnianym wiekiem. Tam na naszych oczach kolbą mauzera uderzono ją w tył głowy. Babcia padła na śnieg. Odsunięto wieko. Jeden z nich zdjął bagnet z karabinu i wzywającej pomocy babce poderżnął głowę, stojąc nogami na jej plecach. Wzięli za nogi i wrzucili do studni. […]

Po chwili z sąsiedniego domu wyprowadzono Piotra Kucaba i wysiano mu całą serię w plecy tak, że miał wyrwaną całą pierś. Stoczyli go do pobliskiego strumyka. […]

Źródło: Spohad Myrona Paływody, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 575–577.

Fragment wspomnień Stefaniji Turczyk o mordach na Ukraińcach w Jaworniku dokonanych przez żołnierzy Wojska Polskiego

[…] Byliśmy bezpieczni, dopóki w majątku siedzieli Ruscy. Jak oni odeszli, Polacy mieli władzę i robili, co chcieli. Byliśmy bezbronni. Zamordowali dwóch synów mojej ciotki: Wołodymyra Hawrylaka i Mykołaja Hawrylak. Obydwaj uciekali, ale nie uciekli. […]

Źródło: Spohad Stefaniji Turczyk (diwocze prizwyszcze Korostenśka) narodżenoji 1920 roku w Jawirnyku Ruśkomu Dobromylśkoho powitu, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 567–568.

Fragment wspomnień Josyfa Baka o mordzie żołnierzy Wojska Polskiego na Ukraińcach w Jaworniku Ruskim

[…] Wtedy [w czasie okupacji – B.H.] znajdował się w Jaworniku Ruskim posterunek ukraińskiej policji pomocniczej. Właśnie on stał się obiektem napadu w dniu 24 kwietnia 1944 r. zorganizowanej bandy polskiej, w wyniku czego spalony został posterunek, rany odniosło 3 policjantów, zginęło 3 gospodarzy, spłonęły 5 domów. Tą akcją Polacy jakby zapoczątkowali całą serię późniejszych napadów na Jawornik Ruski wraz z przysiółkami. Zginęło w nich ogółem koło 40 mieszkańców. Do 1947 r. Jawornik Ruski został w 95 procentach spalony. Oprócz cerkwi ocalał budynek „Proświty”, gdzie obecnie znajduje się sklep wiejski. Na szczególną uwagę zasługuje tragiczne wydarzenie z 16 lutego 1946 r. W wyniku napadu na Jawornik Ruski zezwierzęconych bandytów zostało zamordowanych 27 mieszkańców-Ukraińców. Byli to:

Bak Kateryna,

Bak Roman,

Bak Stepan,

Hawrylak Wołodymyr,

Hawrylak Jakiw,

Hałuszka Ostap,

Duchniak Wołodymyr,

Korostyńska Anastazija,

Krysak Stepan,

Krymiński Mykoła,

Kucab Petro,

Łech Roman,

Łech Tadej,

Metyk Anna,

Metyk Stepan,

Mychno Sofija,

Nahirny Stepan,

Nyżnyk Petro,

Ołeniak Mykoła,

Paliwoda Paraskewija,

Paliwoda Tymotej i

Teleśnicka Sofija z Paliwodów.

Prawdopodobnie wszyscy pochowani zostali w mogile zbiorowej na cmentarzu ukraińskim koło cerkwi w Jaworniku Ruskim. […]

Źródło: J. Bak, Poruby – Huta – Jawirnyk Ruśkyj (do 1947 roku), „Ukrajinśkyj almanach” 1999, s. 242–243. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

Fragment wspomnień Stefaniji Tchir o mordach na Ukraińcach w Jaworniku Ruskim dokonanym przez milicję z Borownicy

Wojnę przeżyliśmy spokojnie. Nikt nie spodziewał się, że spotka nas coś takiego, co nas spotkało. Koło nas znajdowała się polska wieś Borownica. Nadeszła wiosna 1945 r. W Borownicy powstała polska milicji pod przewodem Jana Kotwickiego „Ślepego”. Prawie każdego dnia z 20 osób z Borownicy napadało na okoliczne wsie ukraińskie. [„Ślepy”] w w czasie napadu zamordował w Jaworniku Nestora Soroczaka, Stefana Metryka, Mychajła Metyka, trzech Haszyńskich, Sofiję Teleśnicką i innych. […]

Źródło: Spohad Stefaniji Tchir (diwocze prizwyszcze Metyk) narodżenoji 1921 roku w Żohatyni Dobromylśkoho powitu, w: 1947 Propamiatna Knyha, pod red. B. Huka, Warszawa 1997, s. 201.

Fragment wspomnień Stefaniji Kupczyk o mordach na Ukraińcach w Jaworniku Ruskim dokonywanych przez członków MO z Borownicy i żołnierzy WP

Hanka Paliwoda wyszła za mąż do Borownicy. Od niej dowiedzieliśmy się, że do Bąkowskiego przybył jego zięć – „Ślepy”. Nazywał się Kotwicki, dowodził bandą borownicką rabującą naszą wieś.

Zimą z 1944 na 1945 r. poszliśmy mieszkać do Poręb. […] Następnego dnia od Jawornika usłyszeliśmy krzyk. Jawornik płonie! Ludzie mówili, że banda „Ślepego” pali wieś, morduje ludzi. Po kilku dniach dowiedziałam się od mamy, że zabili mojego ojca. Było to tak. Pod koniec litego „Ślepy” ze swoją bandą poszedł lasami z Borownicy na Jawornik Ruski. Tego dnia w domu był tato, mama, siostra Sofija i babcia Anastazija. Tatę bolały zęby. Mam radziła mu, aby uciekał, ale on mówił: „Tak mnie zoli ząb… Nikomu niczego złego nie zrobiłem, to dlaczego mam się chować?”. Został w domu. Siedział przy stole, gdy wdarli się do niego pijani bandyci: „Idź wywalaj siano! Będziemy palić stodołę!”. „Jak będzie się palić stodoła, to niech i siano spłonie” – odpowiedział tato.

Bandyci bili go, a potem wyprowadzili na dwór. Zaprowadzili do stodoły i tam go zastrzelili, stodołę podpalili i tato się spalił. […] Tego dnia bandyci zamordowali dużo ludzi. U Haszyńskiego zabili 4 osoby, w Baka dwoje (rodzice), Anastaziję Chorostyńską, Petra Kucaba, Sofiju Mychno. Ludzie długo opowiadali o tym, jak mordowana była Sofija Tełesnicka. Bandyci odrąbali jej głowę, a ciało wrzucili do studni. […]

Na Zmułyskach kolo Borownicy mieszkała wdowa Lech z trójką dzieci: Tadejem, Józiem i Olą. Jej mąż zginął na froncie. Jesienią 1945 r. bandyci zamordowali jej syna Tadeja. Leżał na cmentarzu, miał wydłubane oczy, odcięte uszy i nos, strasznie zbity. […]

Zimą z 1944 na 1945 r. nadeszło Wojsko Polskie. Nie wiedzieliśmy dlaczego, ale przeczuwaliśmy biedę, więc uciekliśmy do lasu, do pustego domu Kucaba, który [w czasie napadów „Ślepego”] mówił, że nie będzie uciekać, bo go obrabują. I go obrabowali, a samego Kucabę zastrzelili.

Źródło: Czy to czas buw takyj? Spohad Stefaniji Kupczyk (z domu Lech) perekazanyj Stańkom Kołesarem, „NS” 2004, nr 37, s. 9.

Fragment wspomnień pani Kość (nazwisko panieńskie Benko) o mordzie członków MO z Borownicy i Birczy na 3 Ukraińcach

Jak na przełomie 1944–1945 r. przybył ze wschodu Kotwicki, osiedlił się w Borownicy i ożenił się z 18-letnią dziewczyną, Ukrainką Bańkiwską z Jawornika.

Kotwicki własnoręcznie zastrzelił Tomka Paływodę (wujka swojej żony) i jego żonę Paraskewię z Tełeśnickich. […]

Ludwik Grodecki, komendant MO z Birczy, siekierą odrąbał głowę Sifiji Tełeśnickiej, siostrze Paraskewiji Paływoda, zabitej przez Kotwickiego. Głowę i ciało Sofiji Tełeśnickiej wrzucił do studni, za nią wrzucił żarna i jeszcze kilka razy strzelił do studni.

Źródło: Odpis, maszynopis. Archiwum B. Huka. Zbiory M. Kozaka, Trahiczni podiji w Jawirnyku Ruśkomu i nawkołysznich sełach lutyj 1945 roku, 26 VII 1995 r.

HISTORIA

Po deportacji części mieszkańców Ukraińców do Ukraińskiej SRR w latach 1945–1946 Wojsko Polskie w 1947 r. w ramach deportacji o kryptonimie „Wisła” wygnało ze wsi na tzw. Ziemie Odzyskane obywateli RP narodowości ukraińskiej [Akcja „Wisła” 2013, 10].

KOMENTARZE

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Wyniki monitoringu z 1999 i 2017 r.

CERKIEW