Dziewięcierz (ukr. ДЕВЯТИР) – przed 1947 r. wieś ukraińska w powiecie lubaczowskim. W 1939 r. liczyła 2260 mieszkańców, w tym 2060 Ukraińców, 10 Polaków, 90 ukraińskojęzycznych rzymskich katolików, 40 Żydów i 60 Niemców [Kubijowycz, 64].

W 1847 r. urodził się w Dziewięcierzu Konstanty Czechowicz, greckokatolicki biskup przemyski w latach 1896-1915, syn miejscowego parocha ks. Józefa Czechowicza i Antoniny z Pasławskich.

FOTOGRAFIE HISTORYCZNE
1. Paroch Dziewięcierza ks. Włodzimierz Gojdysz (siedzi drugi z lewej) wraz z żoną (siedzi obok niego po prawej stronie); pierwsza po lewej: nauczycielka; po prawej stronie od imości Gojdyszowej nieznana kobieta, być może pochodząca z Ukrainy naddnieprzańskiej, na co wskazuje jej ubranie; z dzieckiem na ręku stoi Koch, emigrant z Ukrainy naddnieprzańskiej, mógł być mężem wymienionej wyżej kobiety w stroju ludowym; z lewej strony stoi Teodor, syn ks. Gojdysza, a z dzieckiem na ręku stoi nieznany emigrant z Ukrainy (fotografia była własności Józefa Romancia z Dziewięcierza; przekazana dla AR przez Andrzeja Bożyka z Lubyczy Królewskiej; 2. Odręczny opis postaci na fotografii nr 1; 3. Ksiądz W. Gojdysz na tle cerkwi, ok. 1940 r., fotografia z archiwum p. Bohusza z USA, źródło: Cerkiewnik Polski (karta nr 00092); 4. Dwaj nieznani chłopcy na tle bramy w kamiennym murze ogrodzeniu okalającym cerkiew, fotografia z archiwum p. Bohusza z USA, źródło: Cerkiewnik Polski (karta nr 00092).

HISTORIA

Pierwotna nazwa wsi to Девятири/Dziewięciory. Lokowana w latach 1565-1566 na surowym korzeniu przez starostę lubaczowskiego Andrzeja Myszkowskiego jako wieś królewska, którą pozostawała do 1778 r. W 1630 r. liczyła 56 domów. Dzieje własności szlacheckiej mało znane. Na początku XX w. majątek rozparcelowano.
Przed 1945 r. w skład Dziewięcierza wchodziły przysiółki: Дунаєцька Долина/Dolina Dunajecka, Попова Долина/Popowa Dolina, Чорнії/Czornije/, Дубрівки/Dąbrówki, Грушки/Hruszki, Курниця/Kernycia, Ковалі/Kowale, Луг/Łuh, Мочари/Moczary, Сніґурі/Śniegury, Солотвина/Sołotwyna, Сорочі Лози/Srocze Łozy, Тростянка/Trostianka (najdalszy oddalony był 3 km od cerkwi).
W XVII-XVIII w. wieś stanowiła ośrodek rzemiosła garncarskiego i kamieniarskiego, stanowiąc jedno z odgałęzień wielkiego centrum rzemiosł w sąsiednim Poteliczu, zasobnym na znakomite glinki ceramiczne. Natomiast od zachodu Dziewięcierz stanowił część otoczki ośrodka kamieniarskiego w Bruśnie Starym. Nadający się do obróbki kamień znajdował się także na wschód od samej wsi, w miejscu gdzie w latach 80. XVIII w ramach kolonizacji józefińskiej założono niemiecka kolonię Einzingen, której mieszkańcy otworzyli kamieniołom. W XVII w. funkcjonowała w Dziewięcierzu huta żelaza, młyn i karczmy, źródła wspominają o 16 warsztatach garncarskich. We wsi rozgałęział się szlak z północy na wschód do Potylicza i Rawy Ruskiej oraz do Werchraty.
W Słowniku GKP odnotowano: Dziewięcierz (z Einsingen i Soroczą Łozą), wieś, pow. Rawa Ruska, o 13 kil. od stac. pocztowej w Rawie a o 4 kil. od rzym. kat. pa­rafii w Potyliczu. Przestrzeń posiadłości większej: roli ornej 295, łąk i ogr. 14, past. 21, lasu 136; pos. mniej, roli or. 3003, łąk i ogr. 129, past. 622 lasu 43 morg. austr. Ludność 1822 (w tem rzym. kat, 106, gr. kat. 1497). Gr. kat parafią ma w miejscu, należącą do dek. potylickiego dyecezyi przemyskiej. Jest tu szkoła etatowa o 1 nauczycielu [SGKP II, 291].
W okresie międzywojennym dziewięcierska filia ukraińskiego stowarzyszenia kulturalno-oświatowego „Proswita” prowadziła czytelnię. Działała spółdzielnia i stowarzyszenia parafialne.
W dniu 22 czerwca 1941 r. wieś została częściowo spalona, gdyż na jej terenie miały miejsce ciężkie starcia między Wermachtem a Armią Czerwoną. W dniu 24 czerwca 1941 r. żołnierze niemieccy rozstrzelali 9 mieszkańców wsi, wszyscy byli Ukraińcami [relacja ustna Józefa Romańca z 2003 r.]. W 1944 r. sowieccy partyzanci kołpakowcy zamordowali Michała Iwasiuka [Styk I, 33]. W latach 1944-1947, czyli w okresie działalności ukraińskiego antykomunistycznego ruchu oporu, Dziewięcierz nie doznał wielkich start ludzkich czy materialnych ze względu na bliskość granicy z ZSRR obsadzonej przez znaczne siły NKWD. Oprócz tego znajdował się on na terenie rejonu V Okręgu II Kraju Zakerzońskiego OUN, gdzie strona ukraińska unikała starć ze względu na ulokowaną niedaleko – koło Monasterza werchrackiego – kwaterę główna referenta politycznego Kraju Zakerzońskiego Stefana Starucha „Stiaha”. W grudniu 1945 r. i w maju 1946 r. z miejscowej stacji kolejowej władze polskie wysyłały do Ukraińskiej SRR transporty Ukraińców przemocą wyganianych ze swych wsi [Pisuliński, 336, 447]. Z samego Dziewięcierza deportowano 15 grudnia 1945 r. około 1500 osób [Styk II, 65-66]. Znaleźli się w znacznej części w Dawidowie na Lwowszczyźnie. Deportacja w ramach akcji „Wisła” odbyła się w okresie 25-30 maja 1947 r. Wojsko Polskie wygnało wtedy ze wsi 143 osoby narodowości ukraińskiej. Zostało 12 osób figurujących w dokumentach jako Polacy [Misiło 2013, 1041]. Ta informacja nie jest precyzyjna. Józef Romaneć w trakcie wywiadu wspomnieniowego w 2003 r. twierdził, że pozostało także 10 rodzin ukraińskich pracujących na kolei.
Po wojnie z ukraińskim ruchem oporu w RP i w USRR związani byli: Michał Styk/Михайло Стик, Michał Taraszko/Михайло Тарашко, Teodor Junko/Федір Юнко (wszyscy zabici przez polskich bandytów), Jan Junko/Іван Юнко (zginął w Werchracie jako ofiara bandy polskiej), Jan Kocur/Іван Коцур, Kondrat Gerun/Кіндрат Ґерун, Jan Nyczaj/Іван Ничай, Teodor Czerkas/Федір Черкас, Tymoteusz Dobusz/Тимотей Добуш, Styk Włodzimierz/Володимир Стик, Mikołaj Seń/ Микола Сень (zginął w Gorajcu w walce z WP), Oksana Kożan/Оксана Кожан, Jan Kożan/Іван Кожан [Styk I, 33]. Бик.Ю.

DOKUMENTY

maj (?) 1946 r., [m.p.] – Fragment sprawozdania referenta politycznego  rejonu II w Okręgu II Kraju Zakerzońskiego Mychajła Borysa „Żana” o mordach na Ukraińcach w Dziewięcierzu

[…] Razem: zamordowanych 7 mężczyzn (4 przez NKWD, 1 przez MO, 2 przez polską bandę) […]

Źródło: Informacija pro ukrajinśki seła ta jich meszkanciw, szczo postradały w rezultati polśkych napadiw, w: Polśko-ukrajinśki stosunky w 1942–1947 rr. u dokumentach OUN ta UPA, red. W. Wiatrowycz, t. 2, Lwiw 2011, s. 946. Tłumaczenie z języka ukraińskiego.

KOMENTARZE
Dziewięcierz nie posiada opracowań polsko- czy ukraińskojęzycznych. Na polskich stronach Internetu stanowi jedną z wielu ukraińskich „wsi bez historii”. Polska wersja Wikipedii [stan na 21.08.2014] zamieściła hasło minimalistyczne wskazujące na niechęć ewentualnych autorów do pisania o tej wsi ze względu na jej niepolską historię. Wikipedia ukraińska [stan na 21.08.2014] umieściła nieco szerszy materiał. Na stronie Cerkiewnik Polski pod numerem obiektu 00092 znajdują się 2 fotografie z okresu przedwojennego: parocha W. Gojdysza na tle cerkwi oraz 2 chłopców stojących w bramie muru wokół świątyni.

Zasób Apokryfu Ruskiego
1. Wywiad z Józefem Romańcem, ur. w Dziewięcierzu;
2. Wywiad z Katarzyną Mołoko, ur. w Dziewięcierzu.

BIBLIOGRAFIA:
M. Smyk, Spohadamy żywu, w: Wisnyk Lubacziwszczyny, nr 9, s. 62-67 (cyt. jako Styk I).
M. Smyk, Dewiatyr – seło rozdilene nadwoje, w: Wisnyk Lubacziwszczyny, nr 3, s. 29-34 (cyt. jako Styk II).

PARAFIA
Data powstania parafii nie jest znana. Zapewne ówczesna parafia należąca do prawosławnej metropolii kijowskiej zaistniałą wraz z lokacja wioski, a więc w latach 60. XVI w. W XIX w. jej spadkobierczyni, parafia greckokatolicka, należała do dekanatu w Poteliczu, po I wojnie światowej do dekanatu w Rawie Ruskiej. Po zniszczeniu życia parafialnego przez deportacje grekokatolików do Ukraińskiej SRR i na Ziemie Zachodnie nieliczni pozostali tu dawni mieszkańcy do 1984 r. pozbawieni byli liturgii w obrządku wschodnim. W 1984 r. zbudowana została kaplica, w której od 1988 r. regularnie odbywają się greckokatolickie msze święte. Do parafii dziewięcierskiej należą obecnie (2014): Moczary, Prusie i Werchrata. Z niej wywodzą się księża Józef Ulicki i Andrzej Czarny.
W 1905 r. wizytował parafię biskup przemyski K. Czechowicz. W tym roku parafia posiadała 50 morgów pola, 7 łąk, 11 pastwisk, 52 lasu; ze względu na niezasobność parafii rząd dopłacał do niej 1137 koron przy podatku wynoszącym 50 koron [Szematyzm 1909, 325]. W 1928 r. parafia była o wiele bogatsza, co zawdzięczała zapewne rozparcelowaniu tutejszego majątku. Posiadała wtedy 27 ha pola, 29 ha lasu, 4 ha łąk i 9 ha pastwisk, 18 arów ogrodu przy plebanii, ale stan budynków gospodarczych był niezadowalający; w tym czasie parafialne Bractwo Modlitwy Apostolskiej skupiało 105 członków, Towarzystwo Trzeźwości – 68 członków i posiadało bibliotekę składającą się z 43 tomów; diakiem był Ołeksy Junko niebędący absolwentem instytutu diakowskiego [Szematyzm 1928, 249]. Społeczność rzymskokatolicka należała do parafii w Poteliczu. W kolonii Einsingen mieszkali protestanci, informacje o ich świątyni i miejsca w strukturze protestanckiej nie są znane, podobnie jak o członkach wyznania Mojżeszowego.

ZABYTKI UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z 28 sierpnia 2010 r.

CERKIEW
Żadna inna cerkiew na całym areale kulturowym bizantyjsko-ruskim w powojennym państwie polskim nie posiadała tak wspaniałego otoczenia architektonicznego w postaci murów z bramami i kapliczkami jak ta w Dziewięcierzu budowana w latach 1749-1750 (bezpośrednio koresponduje ono z zespołem będącym prawdopodobnie wzorcem dla założenia dziewięcierskiego – w Monastercu, przysiółku Werchraty, gdzie na areale 2 razy większym znajdował się monaster ojców bazylianów wraz z drewnianą cerkwią. cerkiew Okalały one starą cerkiew drewnianą). Bogactwo miejscowych rzemieślników, dostępne wzorce architektoniczne, dogodne położenie umożliwiły zrealizowanie potężnej inwestycji, którą była budowa monumentalnego założenia cerkiewnego w latach 1749-1750 (data na podstawie napisów na krzyżach na bramie wschodniej i zachodniej muru wokół cerkwi, odczytana 18 sierpnia 2014 r. przez Swiatosława Gala i Szymona Modrzejewskiego; azwisko ówczesnego parocha-inwestora nie jest znane). Po środku w majestatycznym otoczeniu 3 kamiennych bram i 4 kaplic odpowiadających stronom świata stała cerkiew drewniana Podwyższenia Krzyża Pańskiego. Strawił ją ogień 19 kwietnia 1834 r. Zapewne była to budowla XVI-wieczna podobna do świątyń w Radrużu i Poteliczu. Na jej miejscu zbudowana została cerkiew drewniana w latach 1836-1837 r. Rozbierana po 1947 r.: po wygnaniu Ukraińców przez Rzeczpospolitą Polską z zachodniej części wsi żołnierze radzieccy zdjęli blachę z dachu świątyni, a potem, gdy ta część Dziewięcierza została przekazana RP, ściany rozwalili żołnierze WOP, gdyż jakoby mogły dawać schronienie osobom nielegalnie przekraczającym granicę państwową (część materiału wykorzystano do budowy mostu w Horyńcu).

PLEBANIA
W XIX-XX w. greckokatolickimi parochami Dziewięcierza byli: Hrzegorz Szemański (? – 1840), Józef Czechowicz (1840-1875; ojciec Konstantyna), Konstantyn Czechowicz (w 1877 r. najpierw jako administrator, następnie w 1877-1887 paroch), na 1888 r. przypadł wakat, Antoni Pasławski (1888-1906), wakat w 1907 r. Ostatnim parochem był Włodzimierz Gojdysz (1907-1945) [Błażejowski, 140]. Gojdysz ur. się w w 1864 r., wyświęcony został w 1894 r., kanonik od 1907 r, żonaty [Szematyzm 1928, 249]. Po przedzieleniu wsi granicą międzypaństwową budynek plebanii ks. Gojdysza znalazł się po stronie sowieckiej. Gdy odbyła się korekta granicy, ostatni proboszcz Dziewięcierza pozostał na terenie wsi, na dawnym przysiółku Einsingen, przemianowanym przez władze na Dewiatyr, gdzie też zmarł i został pochowany na tamtejszym cmentarzu protestanckim.

KAPLICZKA
Ruina kapliczki za pozostałościami plebanii, po prawej stronie.

KRZYŻ
Krzyż na wzniesieniu w zaroślach po lewej stronie drogi na Moczary, ok. 50 m po prawej stronie drogi do Werchraty. Fundator: Iwan Snihur.

CMENTARZ

CMENTARZ
Po II wojnie światowej przez Dziewięcierz kilka lat przebiegała granica polsko-radziecka. Jednym ze skutków tego stanu było pozostawienie po stronie radzieckiej Ukrainy cerkwi wraz z cmentarzem. Mieszkańcy tej części wioski, która znalazła się w Polsce przez kilka lat chowali swych zmarłych przy granicy w miejscu, skąd było najbliżej do starego cmentarza greckokatolickiego.

Prace ratownicze w 2014 roku
W obrębie murów wokół dawnej cerkwi, w tym na cerkwisku, w dniach 15-20 sierpnia 2014 trwały prace ratownicze i odkrywkowe zorganizowane przez Fundację „Światłoczułość” z Lubaczowa. W ich wyniku m.in. usunięta zostały krzaki wewnątrz i na zewnątrz ruin. Odnaleziono rozbite i zepchnięte z murów po stronie południowej szczątki pomnika wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza upamiętniającego 950-lecie Chrztu Rusi-Ukrainy; krzyż żelazny wieńczący niegdyś małą kopułę cerkwi; górną część krzyża stojącego na pomniku na cześć misji świętych z sierpnia 1927 r. (krzyż został rozbity, jednak pomnika nie zepchnięto z murów).