BRZUSKA (ukr. Березка) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie przemyskim. W 1939 r. zamieszkiwało w niej wg W. Kubijowicza 1480 osób, spośród nich 1310 było Ukraińcami, 120 Polakami i 50 Żydami.

HISTORIA
Na początku 1945 r. w Brzusce miał miejsce mord zbiorowy dokonany na mieszkańcach narodowości ukraińśkiej przez polskie oddziały partyzanckie z za Sanu. Jego ofiarami padło ponad 150 osób. W 1947 r. w ramach akcji „Wisła” ze wsi deportowanych zostało na Ziemie Zachodnie Polski 82 Ukraińców.

DOKUMENTY
1945 kwiecień 12, Przemyśl – Fragment zawiadomienia wójta gminy Bircza dla starosty powiatowego w Przemyślu o zabójstwie Ukraińców we wsi Brzuska
Wójt gminy zbiorowej [Bircza] melduje, że dnia 11 IV br. w gromadzie Brzuska zamordowano około 200 osób narodowości ukraińskiej. 1 Polkę porąbano siekierą. Zabrano dużo bydła i koni. Wszystkie gospodarstwa obrabowane. […] Cała banda wycofała się w kierunku na Bachów. […]
Maszynopis, odpis. APRz, UWRz 307, k. 52.

Fragment sprawozdania terenowego nieznanego referenta OUN o mordzie oddziałów poakowskich na 161 Ukraińcach w Brzusce

[…] 11 IV 1945 r. AK przeprowadziła akcję masowego mordowania na wsie ukraińskie Bachów i Brzuska. 10 IV 1945 t. o godz. 23. w nocy przeprawili się w Babicach promem z lewego brzegu Sanu na drugi brzeg i zanocowali na błoniu. O godz. 4,30. rano skoczyli na wieś Bachów. […] Wykrzykując „Mścimy się za Wołyń!”, zabili 72 osoby […]. Następnie podzielili się na trzy grupy i ruszyli na Brzuskę. W Brzusce spalili 36 domów, 24 stodoły. Zabrali 20 krów, 13 koni z uprzężą i około 150 centnarów zboża. Zabili 161 osób. Prawie wszystkich zabili strzałami, tylko w Brzusce 6 osób wrzucili do ognia, a 9 zarąbali siekierami. Ofiarą terroru polskiego padł także miejscowy ksiądz. Zabili następujące osoby:

1. Doskocz Wasyl – 1888 r.,
2. Doskocz Petronela – 1899,
3. Doskocz Anna – 1902
4. Mrudź Kateryna – 1882,
5. Mrudź Anna – 1911,
6. Bodnar Kateryna – 1902,
7. Bodnar Stepanija – 1940,
8. Bodnar Jarosłąw – 1945,
9. Kopko Julija – 1905,
10. Kopko Kateryna – 1926,
11. Kopko Joanna – 1929,
12. Kopko Tadej –1937
13. Kopko Wołodymyr – 1944,
14. Kopko Ołena – 1931,
15. Sztur Adolf – 1934,
16. Czubak Nestor – 1922 (inwalida),
17. Filwarski Mychajlo – 1899,
18. Popowycz Marija – 1905,
19. Konowal Kateryna – 1879,
20. Duda Katereyna – 1985,
21. Czubak Marija – 1886,
22. Doskocz Kateryna – 1874,
23. Roman Ołeksa – 1888,
24. Roman Iwan – 1923 (niemowa),
25. Czubak Anna – 1891,
26. Dzwinczyk Julija – 1903,
27. Dzwinczyk Marija – 1910,
28. Derewenko Mychajło – 1893,
29. Kaczmarska Marija 1890,
30. Kaczmarska Marija – 1923,
31. Horbowy Andrij – 1884,
32. Kaczmarska Kateryna – 1905,
33. Rusnak Iwan – 1881,
34. Tymoczko Julija – 1880,
35. Szewczyk Marija – 1906,
36. Rusnak Iwan – 1923 (inwalida),
37. Rusnak Kateryna – 1868,
38. Dmytriw Iwan – 1926,
39. Bekesz Pawłyna – 1919,
40. Artym Roman – 1899,
41. Artym Kateryna – 1905,
42. Artym Tadej – 1930,
43. Mrudź Anna – 1881,
44. Melnyk Mychajło – 1874,
45. Melnyk Olha – 1909,
46. Rusnak Mychajło – 1874,
47. Rusnak Kateryna – 1884,
48. Rusnak Kateryna – 1905,
49. Rusnak Iwan – 1942,
50. Rusnak Wira  1943,
51. Rusnak Iwan – 1914,
52. ks. Biłyk Ołeksa – 1892 (proboszcz),
53. Biłyk Marija – 1891 (nauczycielka),
54. Kwaśnicki Stepan – 1931,
55. Czubak Iwan – 1900,
56. Czubak Anna – 1906,
57. Czubak Mykoła – 1919 (niemowa),
58. Czubak Kateryna – 1874,
59. Dzwinnyk Iwan – 1898,
60. Dzwinnyk Anna – 1893,
61. Dzwinnyk Lubow – 1925 (członek OUN),
62. Dzwinnyk Nadija – 1930 [j.w.],
63. Dzwinnyk Dmytro – 1985,
64. Dzwinnyk Julija – 1906,
65. Dzwinnyk Myron – 1939,
66. Dzwinnyk Marijan – 1939,
67. Dzwinnyk Iwan – 1898,
68. Dzwinnyk Marija – 901,
69. Dzwinnyk Marija – 1928,
70. Bodnar Anna – 1913,
71. Horbowy Wasyl – 1874,
72. Kapustyńska Anna – 1900,
73. Kapustyński Iwan – 1926,
74. Kapustyńska Teodora – 1890,
75. Kocko Petro – 1880,
76. Birczak Ołeksa – 1906,
77. Birczak Anna – 1903.
78. Birczak Kateryna – 1936,
79. Birczak Iwanna – 1940,
80. Horbowy Mykoła – 1882,
81. Sawka Marija – 1878,
82. Sawka Kateryna – 1910,
83. Sawka Roman – 1941,
84. Kozubski Stepan – 1902,
85. Kozubska Kateryna – 1899,
86. Kozubska Anna – 1929
87. Kozubska Kateryna – 1874,
88. Kozubska Marija – 1919,
89. Bal Dmytro – 1879,
90. Bal Kateryna – 1882,
91. Dorotiak Marija – 1905,
92. Piszczacyn Julija – 1905,
93. Piszczacyn Anna – 1929, 
94. Piszczacyn Łeontyna – 1931,
95. Piszczacyn Marija – 1943,
96. Piszczacyn Wołodymyr – 1927,
97. Piszczacyn Kateryna – 1877,
98. Piszczacyn Ksenija – 1919,
99. Czmil Iwan – 1883,
100. Trybała Paraskewija – 1886,
101. Trybała Kateryna – 1915,
102. Seneczko Ilko – 1874,
103. Seneczko Tekla – 1874,
104. Trybała Jewstachija – 1836,
105. Worobec Sofija – 1868,
106. Duda Anna – 1906,
107. Duda Kateryna – 1891,
108. Bodnar Justyna – 1885,
109. Serniak Marija – 1890,
110. Seneczko Wasyl – 1894,
111. Seneczko Anna – 1905,
112. Seneczko Mychajło – 1883,
113. Seneczko Wołodymyr   – 1908,
114. Chomyk Petro – 1908,
115. Serniak Mykoła – 1894 (inwalida),
116. Serniak Anna – 1897,
117. Łazar Emilija – 1920,
118. Łazar Lubomyr – 1940,
119. Łazar Marija – 1943,
120. Jedynak Marija – 1866,
121. Czmil Iwan – 1896,
122. Czmil Marija – 1868,
123. Czmil Kateryna – 1873,
124. Derewenko Mykoła – 1904,
125. Derewenko Olha – 1914,
126. Czmil Kateryna – 1886,
127. Czmil Anna – 1909,
128. Sawka Jarosław – 1945,
129. Jurczyszyn Łuka – 1870,
130. Seneczko Marija – 1890,
131. Dzwinczyk Iwan – 18171,
132. Czubak Wołodymyr – 1930,
133. Chudzikewycz Justyna – 1880,
134. Temoczko Wasyl – 1879,
135. Derewenko Mykoła – 1906,
136. Parańczak Stepan – 1906,
137. Bal Wasyl – 1889,
138. Filwarski Andrij  1878,
139. Filwarska Marija – 1887,
140. Horbowy Wasyl – 1880,
141. Horbowy Iwan – 1877,
142. Horbowa Olha – 1874,
143. Horbowy Myron – 1923 (inwalida),
144. Kczak Marija  – 1881,
145. Filwarska Justyna – 1879,
146. Filwarski Andrij – 1873,
147. Pańkewycz Marta – 1909,
148. Kuras Iwanna – 1931,
149. Szpak Olha  – 1916,
150. Radwańska Anna – 1881,
151. Krajewski Iwan – 1886,
152. Sokił Iwan – 1877,
153. Sokił Marija – 1882,
154. Bal Iwan – 1864,
155. Bal Anna – 1871,
156. Kaczmarska Paraskewija – 1900,
157. Pańkewycz Tadej – 1933,
158. Pańkewycz Julijan – 1941,
159. Bodnar Kateryna – 1880,
160. Swatyk Mykoła – 1859,
161. Melnyk Antin – 1861. […]

Źródło: AIPN Rz 072/1, t. 226, Wisti z terenu, 11 V 1945 r., k. 12–13.

WSPOMNIENIA

Wspomnienia Marii Muryn
Już na początku 1945 r. do naszej wsi i do wsi w okolicy dochodziły zatrważające pogłoski o zabójstwach i strasznym znęcaniu się Polaków nad spokojnymi Ukraińcami zamieszkującymi nad Sanem. Wczesną wiosna przez naszą wieś wozami uciekali ludzie, którzy ocaleli po napadach Polaków. Nieszczęście nie ominęło także nas. 11 kwietnia 1945 r. bandy polskie, idące przez nadsańską wieś Bachów, gdzie także zabijały niewinnych ludzi, o świcie napadły na naszą wieś Brzuska. Słyszeliśmy płacz i krzyki z zachodniej części wioski, przysiółka Hruszów, gdzie upadło najwięcej ofiar. Boso i jak kto mógł biegliśmy w stronę miasteczka Bircza. Polscy bandyci doganiali ludzi, zabijając po drodze aż do wsi Sufczyna. Zabili także mojego ojca. Księdza wraz z żoną porąbali siekierą. Starsi mieszkańcy podliczyli, że zginęło wtedy około 200 osób. […]
Deportaciji. Spohady, t. 3, Lwiw 2002, s. 51.

Wspomnienia Juliana Pankiewicza, ur. 1931 r.
Był słoneczny poranek 11 kwietnia 1945 r., gdy nagle zaczęła się strzelanina. Z mamą, która trzymała na rękach mego 4-miesięcznego braciszka, rzuciliśmy się do ucieczki. Gdy biegliśmy koło wiejskiej kancelarii, zobaczyliśmy, jak Polacy podpalają strzechy. Dostaliśmy się do naszego wujka Michała Saneczki. Tam Polacy nas złapali i zażądali, abyśmy pokazali kenkartę. Dowiedzieli się, że mama jest Ukrainą. Jeden z Polaków zaczął krzyczeć do mamy, wyzwał ją od banderówek, bandytek, jednak wmieszał się inny i nas wypuścili. Nie mieliśmy dokąd iść, wszędzie bandyci szukali ludzi, wieś płonęła. Rzuciliśmy się do domu wujka i tam się ukryliśmy. Tymczasem Polacy na podwórzu zabili jego syna Wołodymyra. Córka upadła na niego i krzyczała „Tatusiu mój rodzony!”. Chcieli zabić także ją, lecz posłuchali błagań matki, przekonującej, że córka jest Polką. Jeden z bandytów wszedł do pokoju, gdzie my siedzieliśmy na piecu, ale nas nie zobaczył. Dlatego zostaliśmy przy życiu. Ukradkiem dotarliśmy następnie do Birczy, gdzie spotkaliśmy naszego ojca. Babcia nie zdążyła uciec, Polacy zabili ją siekierą. […]
Deportaciji. Spohady, t. 3, Lwiw 2002, s. 52.

FOTOGRAFIE DAWNE

CERKWISKO
Cerkiew w Brzusce pod wezwaniem św. Mikołaja Cudotwórcy z 1783 r. została podpalona w latach 80. XX w. Fotografie z 2001 r.