БІРЧА (pol. Bircza) – do 1947 r. polsko-ukraińskie miasteczko w powiecie przemyskim. W 1939 r. liczyło 2290 mieszkańców, z czego 370 było Ukraińcami, 770 Polakami, 1150 Żydami [Kubijowicz, 17].

HISTORIA

Po deportacji części mieszkańców Ukraińców do Ukraińskiej SRR w 1945 r. Wojsko Polskie w 1947 r. w ramach deportacji o kryptonimie „Wisła” wygnało z Birczy na tzw. Ziemie Odzyskane 130 obywateli RP narodowości ukraińskiej [Akcja „Wisła” 2013, 1044].[cd. w opracowaniu]

FOTOGRAFIE HISTORYCZNE
Cerkiew Soboru Przenajświętszeg Bogurodzicy, budowana w latach 1924-1944, wg projektu Jewhena Nahirnego, niedokończona. Była to świątynia w ukraińskim stylu neobizantyjskim (podobna stała w Hermanowicach, lecz państwo polskie zniszczyło ją w latach 50. XX w.). W 1945 r. zamknięta przez władze, które też spowodowały wysadzenie jej w powietrze w 1969 r.

DOKUMENTY

Fragment wyciągu z protokołu przesłuchania Iwana Domkowicza w dniu 20 lipca 1945 roku przez referenta SB OUN rejonu III w nadrejonie „Chłodny Jar” Wołodymyra Chomę „Karła” o mordach członków nieustalonych formacji Rzeczpospolitej Polskiej na 2 Ukraińcach z Birczy

O mordzie na Gachowej w Birczy nie wiem nic […]. Mecenasa Ilnickiego zaaresztowała milicja z Wojtkowej na rozkaz milicji z Birczy. On pochodził z Birczy. W czasie przesłuchań na milicji bito go tak mocno, że zmarł.

Źródło: AIPN Rz 072/1, Wyp. VII b (251), k. 99.

STAN ZABYTKÓW UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

CERKWISKA
W Birczy znajdują się dwa cerkwiska. Stare znajduje się na pagórze przy zachodniej stronie rynku, dawny cmentarz przycerkiewny jest zupełnie niewidoczny, jak i fundamenty świątyni (zachowały się schody, które prowadzą na pagór, a nie do cerkwi). Foto z 2010 roku.

Nowe cerkwisko powstało po zburzeniu cerkwi w 1969 r. przez władze gminne i wojskowe ( te ostatnie wydały zgodę na wysadzenie murowanej budowli w powietrze). W latach 80. pozostałości uprzątnięto i utworzono na miejsce cerkwi plac targowy, wyasfaltowany i zaopatrzony w toaletę. Fotografie niżej, z 2006 roku, przedstawiają prace remontowe na placu, wzmacnianie brzegu Stupnicy. Usunięto wtedy leżące w wodzie szczątki murów cerkwi.

CMENTARZ

Miejsce pochówku żołnierzy UPA

Miejsce pochówku (?), a następnie ekshumacji żołnierzy UPA z 2. Przemyskiego Batalionu UPA, poległych podczas ataku na garnizon WP w Birczy w nocy z 5 na 6 stycznia 1946 r. – tzw. działka Laszkiewicza (od imienia jej właściciela). Miejsce to znajduje się w obrębie zabudowań w centralnej dolnej części miasteczka, po prawej stronie drogi wiodącej z Przemyśla, po przejechaniu zakrętu w Birczy w prawo, w dole, ok. 15 m od drogi. W 2011 r. przy drodze naprzeciw tego miejsca została postawiona kapliczka. Fotografie z czerwca 2011 r.