Wysowa/Висова* | APOKRYF RUSKI

ВИСОВА (pol. Wysowa) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie gorlickim. W 1939 r. liczyła 730 mieszkańców: 650 Ukraińców, 40 Polaków (załoga placówki granicznej), 40 Żydów ([Kubijowycz, 28].

HISTORIA

Mieszkańcem Wysowy niezmiernie zasłużonym dla sprawy modernizacji życia społecznego i kulturalnego był Marko Gyża, ur. w Łosiu 14 kwietnia 1869 r., zm. 8 marca 1941 r. w Wysowej, gdzie został pochowany (mogiła nie zachowała się). Ten absolwent ruskiego/ukraińskiego Seminarium Nauczycielskiego we Lwowie (egzamin w 1899 r.?) w Wysowej zamieszkał w 2 grudnia 1896 r. Posadę nauczyciela w szkole ludowej obejmował do 1925 r. Mieszkańcy wsi zawdzięczają mu m.in. przejście od ruskiej do ukraińskiej identyfikacji narodowej na drodze jego emancypacji, przejrzyście zorganizowanemu życiu społeczno-politycznemu, m.in. znakomicie funkcjonującą szkołę, wpływającą m.in. na sąsiedni Smerekowiec, rozwój czytelnictwa prasy i książek wypuszczanych przez demokratyczne organizacje i wydawnictwa lwowskie. Marko Gyża stał się dzięki temu wpływowym działaczem szkolnym i narodowym w wymiarze mikroregionu wokół Wysowej. Pozostawił po sobie także cenną pracę: rękopis kroniki szkoły w Wysowej „Litopys narodnoj szkoły” (opublikowana przez Iwana Krasowskiego w „Naszym Słowie” w 1975 r.) będący formą opisu zmian cywilizacyjnych zachodzących w Wysowej zarówno pod jego wpływem, jak też jego dobrze wykształconych dzieci.

Ze związku Marka Gyżi z Teodorą Demiańczyk (Теодора Демянчик, c. Dymitra i Julii Kopystiańskiej, ur. 25 lutego 1871 r. w Wysowej) urodzili się: Iwan Gyża (9 stycznia 1896, Łosie – zm. 3 grudnia 1964 r., Bereżany); Włodzimierz (24 lutego 1890 r., Wysowa – zm. 1 marca 1917 r.); Teodozy (13 maja 1900 r., Wysowa – 1944 r., Rožmberk); Michał (4 września 1902 r., Wysowa – 8 listopada 1964 r., Syracuse NY); Mirosław (30 grudnia 1906 r., Wysowa – 23 października 1992 r., Lwów); Orest (15 października 1913 r., Wysowa- 19 lutego 1990 r., Bereżany) [dane o rodzinie Gyżów: Swiatosław Gal, 28.12.2018].

Z rodziną księdza Mykoły Dydy i zapewne rodziną Gyżów utrzymywała bliskie kontakty towarzyskie rodzina Sobolewskich z Uścia Ruskiego. Ks. Mychajło Sobolewski (ur. w Kostarowcach w powiecie sanockim w 1886 r,. zm. w 1969 we Lwowie), był ostatnim parochem w Uściu Ruskim (1919–1945). Być może pod wpływem rozmów ze zbierającym folklor ruski w Uściu ks. M. Sobolewskim tym samym zajął się wysowianin Orest Gyża (1913–1990). Podobnie, jak Sobolewski, wywiózł swe zapisy na Ukrainę radziecką. Sobolewski wydał część swego zbioru w Kijowie w 1967 r. jako „Łemkiwśki spiwanky”, natomiast Gyża w Kijowie w 1972 r. „Ukrajinśki narodni pisni z Łemkiwszczyny”.

Szematyzm na 1909 r. pozostawił taki opis: „Szkoła w Wysowej 1-klasowa […] z jedną siła nauczycielską, język wykładowy ruski, dzieci w Wyssowej 180 […], diak nieegzaminowany. W wysowskiej czytelni im. M. Kaczkowskiego 35 członków, bractwa [trzeźwości? – B.H.], szpichlerza i sklepów nie ma, kasa cerkiewny przy cerkwiach, a gromada ma czysto gromadzką [Szematyzm 1909, 39]. Natomiast w latach 30. Wysowa klasyfikowana była jako silny ośrodek ukraiński [Pisuliński 2009, 33]. Oznaczało to, że we wsi wypracowany został pozytywny związek między emancypacją cywilizacyjną spod kontroli polskiego klerykalizmu szlacheckiego sprzed 1918 r. i aparatu przemocy Rzeczpospolitej Polskiej po 1918 r. a uświadomieniem narodowym.

W 1935 r. w Wysowej istniała szkoła 2-klasowa, czytelnia im. Michała Kaczkowskiego (w tym czasie już nieczynna), koło Towarzystwa Szkoły Ludowej, koło stowarzyszenia „Ridna Szkoła”, spółdzielnia „Jednist'” [Szematyzm 1936, 15].

„27 września [1945 r.] 3 [kompania] 32 pułku piechoty z pomocą milicjantów rozpoczął przesiedlanie […] Wysowej” [Pisuliński 2009, 398] do Ukraińskiej SRR. Przedostatni transport z wysowianami (20 rodzin, 86 osób) odjechał z Gorlic 23 października 1945 r. [399]. W 1946 r. w maju deportowane zostały jeszcze 44 rodziny [487].

Wojsko Polskie 8 czerwca 1947 r. w ramach deportacji o kryptonimie „Wisła” wygnało z Wysowej 156 obywateli RP narodowości ukraińskiej; pozostało we wsi 136 osób narodowości polskiej i 3 mieszanej [Akcja „Wisła” 2013, 1031].

KOMENTARZE

Jan Pisuliński stwierdził, że w latach 30. Wysowa klasyfikowana była jako silny ośrodek ukraiński [Pisuliński 2009, 33]. Jednocześnie konstatuje, że w czasie wysiedlenia do Ukraińskiej SRR w 1945 r. „o ile popierano wysiedlenie Ukraińców, to w stosunku do Łemków zajmowano przeciwne stanowisko” [129]; przytoczył fakt, iż wójt Uścia Ruskiego wstawił się m.in. za wysowianami [130], co jednak przeczy twierdzeniu, iż Wysowa była silnym ośrodkiem ukraińskim i że odróżniano Łemków do Ukraińców.

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki (cerkiew, krzyże) monitoringu z 23 lipca 2017 r.

CERKIEW

Cerkiew św. Archanioła Michała, zbudowana w 1779 r.