СУРОВИЦЯ (pol. Surowica) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie. W 1939 r. liczyła 550 mieszkańców, z czego 530 było Ukraińcami, 15 Żydami, a 5 ukraińskojęzycznymi rzymskimi katolikami [Kubijowycz, 76].

Oprócz Surowicy na austriacko-węgierskiej mapie wojskowej z końca XIX w. następne trzy fotografie przedstawiają pozostałości po budynkach w pobliżu starego cmentarza (od północy, m.in. cembrowinę starej studni). Ostatnia fotografia to znajdujące się między nowym cmentarzem a cerkwiskiem miejsce, gdzie na pagórku stała szkoła surowicka.

HISTORIA
Wiek XIV-XVI
Ze „Słownika geograficzno-historycznego ziem polskich w średniowieczu” (pogrubione wstawki w tekście moje – B.H.): Najstarsze nazwy i przynależność terytorialna: 1361 Surowicze, 1504 Surowicza, 1523 Serovycza, 1531 Scherovicza, 1551 Surowiczna, Serovicza, Antiqua Surowicza. 1531 districtus sanocki (MRPS IV 1, 6043); 1549 in terra et districtus sanocki (Oss. 526 k. 192a-193a).
Nazwy miejscowe: 1361 miejsca puste zwane Wysloczkie [dziś Wisłok Wielki] od granic wsi zw. S. (KDM III 741); 1549 granice wsi Surowica począwszy od Surowicznego Potoku w górę nad rzeką Wisłok aż do potoku zwanego Moszczeniec, od tegoż do potoku zwanego Morozow Potok (Oss. 526 k. 192a-193a); 1551 wieś Surowiczny Potok [dziś Polany Surowiczne] graniczy z wsią Surowica (MRPS V 2, 5137); dokument komisarzy królewskich z 31 VIII 1551 r. z oznaczeniem granic między wsią królewską Serowicza (alias Szurovicza) a dobrami dziedzicznymi Seroviczi Pothok (alias Suroviczni Potok) [dziś Polany Surowiczne] Zbigniewa Sienieńskiego, kasztelana san. (MRPS V 2, 6112; CS 16 s. 475-481); 1553 król Zygmunt August zatwierdza powyższy dokument (MRPS V 2, 6112).
Stosunki własnościowe: własność królewska, starostwo sanockie 1361 r. wieś zwana Surowicze (KDM III 741); 1504 r. król Aleksander obiecuje Janowi z Tarnowa, wojewodzie ruskiemu, oddać pożyczone 2300 zł lub zapisać je i zapisuje na zamku san., miastach, m.in. Sanok, i wsiach m.in. S. (MRPS III 1287; MK 20 k. 233); 1523 inwentarz dochodów w związku z objęciem starostwa sanockiego przez Mikołaja Wolskiego: Iwan Szwarczycz, Fyedor Michel, Lyko, Dymytr, Ivan Futhey, Ivan Haraburda, Hrycz, Lyko, każdy posiada dworzyszcze i płaci 12 gr czynszu oraz daje po 1 baranie i 1 serze. Sthecz, Machno Lukacz, Sthecz i Danko mają wolniznę do 8 lat. Z całej wsi płacą: czynsz 2 grzywien, 8 groszy, 6 1/2 barana, 6 1/2 sera, ponieważ sołtysowi przypada szósta część, tj. 16 grzywny, 1 1/2 barana i 1 1/2 sera. Mieszkańcy dają dziesiątego wieprza, co czyni 5 wieprzy, ponieważ 1 przypada sołtysowi (AS I 21 k. 145-146); […]; 1529/30 Surowica daje 11 baranów, 6 1/2 serów (AS IX 56); 1530 król Zygmunt pozwala Janowi Rowieńskiemu na poszukiwania soli w obrębie granic wsi Surowica i Komańcza (MRPS IV 2, 15714); 1531 tenże król pozwala Janowi Rowieńskiemu wykupić sołectwo we wsi Surowica z warunkiem, aby własnym kosztem urządził źródła solne w tej wsi dla użytku królewskiego (MRPS IV 1, 6043); 1548 15 ludzi płaci czynsz po 12 gr i 3 posiadają wolność. Sołtys ma 1/6 część z czynszów i wieprzy. Dają dziesiątego wieprza, a który nie ma 10, daje 10 gr od świni, od 100 baranów dają 2 barany. Są w S. 2 role czyli polany, od których dają 2 barany (AS LVI S. 8 k. 58); 1549 Piotr ze Zborowa, starosta sanocki, pozwala Waśkowi i Miśkowi z Surowicy lokować na prawie wołoskim wieś w Surowicy, należącą do starostwa sanockiego (Oss. 526 k. 192a-193a; MRPS V 1, 420); król Zygmunt August na prośbę Waśki i Miśka potwierdza powyższy przywilej (MRPS V 1, 613); Piotr ze Zborowa, starosta sanocki, pozwala Iwanowi z Surowicy założyć wieś na Potoku Surowicznym [dziś Polany Surowiczne] (MRPS V 1, 421; MK 77 k. 245-247); król Zygmunt August potwierdza powyższy przywilej (MRPS V 1, 614); 1551 w Starej Surowicy jest znak wybierania starego cła starostwa sanockiego i od dawna istnieje komora przeznaczona do wybierania cła, którego strzegą mieszkańcy Surowicy i Polany [dziś Polany Surowiczne], a sołtysi tych wsi je egzekwują (CS 16 s. 481).
Nazwiska mieszkańców: […] 1548 Michercze, Zwarzicz, Sczierpko, Haraburda, Futhey, Michercze, Pasko z Odrzechowej, Lukacze, Zwaricze, Futhey, Slovyan (AS LVI S. 8 k. 98) […].
Powinności: 1523 sołtys oraz powinności w baranach, serach i wieprzach wskazują na prawo wołoskie; 1529/30 powinności w baranach i serach; 1531 król Zygmunt pozwala Janowi Rowieńskiemu wykupić sołectwo we wsi Surowca pow. san. (MRPS IV 1, 6043); […]; 1549 23 VI Piotr ze Zborowa, kasztelan sandomierski i starosta sanocki, pozwala przezornym Waśkowi i Miśkowi z Surowicy braciom lokować na nowo w Surowicę wieś po wykarczowaniu lasów, nadaje im sołectwo z 3 łanami do wykarczowania, młyn, stępy, folusz, karczmę, obszary, zagrodników i rzemieślników. Dla popa przeznacza 1 łan. Sołtysi otrzymują kunicę od dziewcząt wychodzących za mąż do innej posiadłości, trzecią część kar i od rozwodów, szóstą część z czynszów, trzecią część z dani wieprzowej i baraniej według zwyczaju wołoskiego, robociznę 3 dni od kmieci z połowy łanu, na Boże Narodzenie po 2 kapłony i 2 kołacze od każdego kmiecia, a na Wielkanoc po 30 jaj i 2 kołacze. Sołtys może urządzić sobie sadzawki oraz posiadać barcie w lasach. Kmiecie winni iść do naprawy jazu młyńskiego i na tłokę 3 razy do pracy wyznaczonej przez sołtysa. Po upływie 24 lat wolnizny kmiecie winni płacić po 15 gr z połowy łanu, dawać po serze wołoskim i po 1 popręgu, dziesiątego wieprza i dwudziestego barana, płacić wojenne 6 gr, a od barci po 1/2 gr albo miód według sprawiedliwości oraz udawać się na Połoniny dla poboru danin za pastwiska na użytek zamku san. Sołtys będzie sprawował sądownictwo nad kmieciami według pr. wołoskiego. Obaj sołtysi winni udawać się na wojnę na koniu z pancerzem i łukiem według zwyczaju innych sołtysów (Oss. 526 k. 192a-193a; MRPS V 1, 420); król Zygmunt August potwierdza powyższy przywilej (MRPS V 1, 613). […] [http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=23905].

Parafia
W 1549 r. przywilej lokacyjny przewidywał dla popa 1 łan roli wolny od powinności kmiecych; w 1565 r. wzmiankowany jest w źródłach pop ruski (Żereła II, s. 269) [http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=23905]. W XIX i XX w. Surowica była siedzibą wielkiej parafii greckokatolickiej pod wezwaniem Zaśnięcie Przenajświętszej Bogurodzicy. W jej skład wchodziła zarówno Surowica, jak Wernejówka (do 1833 r.), Darów i Moszczaniec, który wcześniej stanowił odrębną parafię. W okresie międzywojnia należała do dekanatu jaśliskiego. W 1936 r. liczyła 1378 wiernych. Na jej terenie zamieszkiwało także 17 rzymskich katolików i 20 wyznawców wiary Mojżeszowej. Patronem parafii był w tym czasie Adam książę Czartoryski z Głuchowa pod Poznaniem. [Szematyzm 1936, 131-132].
Parochowie
Wikary Iwan Łysykewycz/Іван Лисикевич 1894-1895 [Prach 2015, I, 409]. W latach 1895-1914 na czele parafii stał ks. Wołodymyr Wachnianyn/Володимир Вахнянин (1865-1945) [Prach 2015, I, 1388]. Paroch Mychajło Żybryd/Михайло Жубрид 1914-[1916][Prach 2015, I, 552]. Wikary Pantełejmon Szpylka/Пантелеймон Шпилька 1916-1917 [Prach 2015, I, 519]. Wikary Marijan Wsewołod Myszkowski/Маріян Всеволод Мишковський w 1917 r. [Prach 2015, I, 411]. Po nim w okresie 1918-1932 obowiązki parocha piastował Josyf Sajewycz/Йосиф Саєвич (1884-1972) [Prach 2015, I, 338].
Ostatnim parochem Surowicy był Teofil Kmicykewycz/Теофіл Кмицикевич (1891-?), sprawujący swój urząd w latach 1933-1946. Był on także sekretarzem wikariusza generalnego AAL ks. S. Jadłowskiego. W kwietniu 1946 r. uchronił się przed Wojskiem Polskim (zabiło m.in. parocha Woli Niżnej i dokonało mordu zbiorowego w Polanach Surowicznych) w Jaśliskach u księdza rzymskokatolickiego. Następnie wraz z synem Wołodymyrem przekroczył granicę z Czechosłowacją, skąd przybył do Ukraińskiej SRR i odnalazł swych parafian w obwodzie tarnopolskim. Niedługo potem zbiegł do Czechosłowacji. Dalsze losy nieznane (dzieci: syn Wołodymyr i córka Nina [Prach 2015, I, 185].

KOMENTARZE
Andrzej Potocki uważał, iż nazwa wsi jest polska. Na tej podstawie starał się wykazać, że jej założycielami byli Polacy [Potocki 2003, 115]. Jednak słowo суровиця/surowycia istnieje też w ukraińszczyźnie i bardziej odpowiada nie współczesnym, jak tego chce Potocki, a ówczesnym realiom. Nie orientując się w zagadnieniach ówczesnego sprawowania władzy i kolonizacji autor ten twierdził następnie, że Surowicę Kazimierz Wielki w 1361 r. nadał Piotrowi i Pawłowi z Węgier (Polacy?..). Tu należy zauważyć, że król nie posiadał realnie we władaniu terenów niezamieszkanych (vide: surowycia/surowica). Dopiero zasiedlenie terenów mogło podporządkować je królowi. O trudnościach z realną przynależnością terenu późniejszej Surowicy do Królestwa Polskiego świadczy i to, że dopiero w 1549 r. wieś została lokowana przez starostę sanockiego.

Cechą krajoznawstwa Andrzeja Potockiego jest i to, że unika on nazywania przynależności kulturowej mieszkańców opisywanych wsi. Zatem w jego opisie wieś zamieszkiwali… mieszkańcy. W 1946 r. ci nieokreśleni mieszkańcy „dobrowolnie wyjechali na Ukrainę”, co oznacza ignorancję historyczną autora i nacjonalizm.

Podobnie nielojalnie wobec mieszkańców Surowicy zachował się S. Kłos [Kłos 2010, 193].

Autorzy przewodnika „Beskid Niski. Od Komańczy do Wysowej” błędnie umieścili w Surowicy posterunek żandarmerii łemkowskiej [Beskid Niski. Od Komańczy do Wysowej 2012, 43]: w latach 1918–1919 nienaruszalności tej części terytorium Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej strzegł posterunek ukraiński, a nie łemkowski. W tym samym wydaniu błędne jest też określenie przyczyn opustoszenia wsi po II wojnie światowej. Surowczanie nie wyjechali [43], bo to sugeruje dobrowolność, a zostali deportowani do ZSRR.

J. Gajur stwierdził, że Surowica „W odróżnieniu od Polan [Surowicznych] słynęła z gościnności i otwartości wobec Polaków” [Gajur 2004, 49]. Prawdopodobnie intencją tego trudnego do sprawdzenia poglądu jest chęć usprawiedliwienia mordu zbiorowego dokonanego przez żołnierzy WP na Ukraińcach w Polanach Surowicznych w 1946 r. Nie wiadomo też, co miał autor na myśli, pisząc o lokalnej społeczności łemkowsko-polskiej, ponieważ Surowica była chyba w 95 procentach wsią zamieszkaną przez łemkowskich Ukraińców.

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z 14 kwietnia 2015 r. Porad terenowych udzielił leśniczy Jerzy Miliszewski.

CERKIEW
Cerkiew Zaśnięcie Przenajświętszej Bogurodzicy, zbudowana w 1910 r. za parocha Wołodymyra Wachnianyna. Zniszczona przez rozebranie po 1958 r. Jak utrzymuje kilka przewodników, miała być podobna w bryle do świątyni w Daliowej.
CERKWISKO I
Cerkwisko domniemane, nie potwierdzone źródłowo czy pozostałościami. Podstawą domniemywań jest to, iż nowy cmentarz (zob. galeria: Cmentarz II) powstał mocą zarządzenia cesarskiego z końca XVIII w. o likwidacji cmentarzy ulokowanych tuż przy cerkwiach. O ile w Surowicy są 2 cmentarze, starszym wydaje się być ten z galerii Cmentarz I, na prawym brzegu potoku Surowica. I to przy nim mogła stać pierwsza cerkiew surowicka.

CERKWISKO II
Pozostałością solidnych fundamentów cerkwi są obrobione czworokątne kamienie, które można zobaczyć na skarpie cerkiewnej i pod nią, gdzie zostały zsunięte spychaczem w 2013 r. przez nowych właścicieli ziemi wykupionej po PGR w Moszczańcu. Zniszczyli on wyraźny wcześniej obręb fundamentów cerkiewnych. Obecnie teren jest zupełnie równy i pozbawiony śladów kulturowych.

KAPLICZKI
W Surowicy stało niegdyś siedem kapliczek. Oto w jakim są dziś stanie. Galerie prezentują je w kolejności od strony Moszczańca przez wieś do granicy z Darowem.

Pierwsza: po zejściu z szosy za Moszczańcem na starą drogę do Surowicy (dziś: zielony szlak turystyczny), około 100 m za pierwszym brodem na potoku Moszczaniec po prawej stronie. Fotografie: J. Miliszewski.

Druga: po prawej stronie za potokiem, do którego wpada naprzeciw niej inny, a przepust pod drogą może służyć za dobry punkt orientacyjny, gdzie jej szukać.

Trzecia: ok. 100 metrów za opisaną wyżej, w stronę Darowa, po lewej stronie starej drogi. Fotografie: J. Miliszewski.

Czwarta: pomiędzy starymi stajniami, po lewej stronie drogi. Fotografie: J. Miliszewski.

Piąta: prawie na styku z Polanami Surowicznymi (z tamtejszym przysiółkiem Cygany, gdzie mieszkali Cyganie), przed ujściem potoku Surowicznego, na wzgórku po lewej stronie. Pobudowała ją rodzina Muryniw/Муринів jako wotum za szczęśliwy powrót z Ameryki (informacja: J. Miliszewski). Fotografie: J. Miliszewski.

Szósta: pomiędzy mostem na rzece Wisłok a leśniczówką Darów, po prawej stronie, 50 m od drogi na gruncie prywatnym (jest wjazd i dróżka). Fotografie: J. Miliszewski.

Siódma: na wzgórzu Wandyriak/Вандиряк, dokładnie na granicy gruntów wiejskich dawnej Surowicy i Darowa (informacja: J. Miliszewski) (ze względu na niemożliwość przyjęcia jednoznacznej przynależności została ona ujęta także na stronie Darowa).

CMENTARZ I

CMENTARZ II

BIBLIOGRAFIA