Krzywa | APOKRYF RUSKI

КРИВА (pol. Krywa, Krzywa) – do 1947 r. wieś ukraińska w powiecie gorlickim. W 1939 r. liczyła 220 mieszkańców, w tym 215 Ukraińców i 5 Żydów [Kubijowicz, 24].

HISTORIA

WIEK XVI
Wieś w latach 1564-1947 stanowiła część cywilizacji bizantyjsko-ruskiej (ukraińskiej) pozostającej w relacjach z kilkoma państwami cywilizacji łacińskiej . Założona w 1564 r. jako wieś ruska przez Stecza Milicza (ukr. Стецько Милич?) z Pętnej na mocy przywileju lokacyjnego wydanego przez starostę królewskiego z Biecza, Mikołaja Ligęzę. W akcie lokacji wsi ujęto 20 domostw zwolnionych na 20 lat od podatku. Właścicielem wsi prawie do końca XVIII w. był rząd Królestwa Polskiego, następnie Monarchii Austriackiej, który sprzedał ją prywatnemu właścicielowi.
WIEK XIX
W Krywej urodził się Onufry Krynicki (1791-1867), syn tamtejszego parocha Andrija Krynyckiego, późniejszy ksiądz greckokatolicki, doktor uniwersytetu wiedeńskiego, profesor historii Cerkwi na uniwersytecie lwowskim, którego był też trzykrotnie rektorem.
WIEK XX
W czasie I wojny światowej więźniami austro-węgierskiego obozu koncentracyjnego w Talerhofie bez sądu zostali Mykoła Kycej, Iwan Sajfert, Iwan Urda, Mychajło Urda, Semen Wisłocki. Śmierć w nim ponieśli M. Kycej i Sajfert.
W 1936 r. działała we wsi jednoklasowa szkoła podstawowa z ruskim (ukraińskim) językiem nauczania. Istniała czytelnia „Proświty”, spółdzielnia „Zhoda” (pol. Zgoda).
Od września 1946 r. do początku wiosny 1947 r. Krywa wchodziła w skład kuszcza trzeciego o kryptonimie „Borysław”, będącego jednostką administracyjną niższego stopnia w ramach VII rejonu nadrejonu OUN-SD „Wierzchowina” Zakerzońskiego Kraju. Według podziemnego sprawozdania o stanie ludności ukraińskiej po deportacji do USRR w Krywej na 41 gospodarstw do wyjazdu zmuszono tylko 1 rodzinę, więc wieś nadal zamieszkiwało 39 rodzin ukraińskich oraz jedna polska [Litopys 33, 586], która być może przybyła do domu po rodzinie, która ubyła. W tym czasie w podziemiu ukraińskimna tamtejszym terenie działało 6 mężczyzn i kilka kobiet pochodzących z Krywej, w tym Stefan Demczar i Mychajło Demczar ps. „Tucza” [Litopys 34, 279]. Tekla Demczar we wspomnieniach opublikowanych w „Naszym Słowie” napisała, że „Z naszej wsi 6 chłopców poszło do partyzantki, do UPA, wśród nich i mój brat Stefan. Do Jaworzna zabrały [władze polskie – B.H.] 10 osób, z naszej rodziny ojca i dwóch braci, Mychajło właśnie wrócił z Armii Czerwonej i jego też zabrali do Jaworzna (…). Cztery inne osoby siedziały w Sztumie z wysokimi wyrokami”.

W dniach 11-15 czerwca 1947 r. Wojsko Polskie deportowało z Krywej na Ziemie Zachodnie Polski 156 obywateli polskich narodowości ukraińskiej. Pozostało 6 Ukraińców [Misiło, 406]. Były to rodziny Mychajły i Iwana Urdów, będących obywatelami USA.

W 1947 r. wyniku deportacyjnej akcja „Wisła” uległa zagładzie dotychczasowa 400-letnia bizantyjsko-ukraińska formacja cywilizacyjna Krywej, lecz jej pozostałości – orne pola, pastwiska i łąki wraz z możliwością gospodarowania na nich, nazwy miejscowe, nazwiska byłych mieszkańców, cerkiew, figury i krzyże przydrożne, cmentarz, do dziś kształtują krajobraz kulturowy wsi.
[cd. w opracowaniu]

Parafia wschodnia
Schematyzm greckokatolickiej diecezji przemyskiej z 1879 r. podaje, że „Rok erekcji tej parochii nieznany [Schem. 1879, 99]. Z innych opracowań wiadomo, że do 1776 r. stanowiła część parafii w Wołowcu, w latach 1776-1784 była samodzielną parafią; w 1784 r. stała się częścią parafii w Nieznajowej, w 1812 r. wróciła do parafii wołowskiej [Inwentaryzacja I, 96]. W 1778 r. parafia liczyła 110 grekokatolików. W XIX w. wchodziła w skład greckokatolickiego dekanatu bieckiego, po I wojnie światowej – gorlickiego. W 1936 r., gdy wraz z Wołowcem, Jasionką i Banicą wchodziła w skład dekanatu gorlickiego greckokatolickiej Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny: 765 wiernych, w tym w Krywej 205 [Błażejowski, 259]. Schematyzm AAŁ z 1936 podaje historię parafii w Krywej w takim wykładzie: Krywa, Wołowiec i Nieznajowa niegdyś stanowiły trzy odrębne samodzielne parafie. Na księgach metrykalnych prowadzonych w Wołowcu w 1776 r. podpisywał się jako tamtejszy „parochus loci” duszpasterz ks. Illa Szczawnycki. W księgach, które założono w Krywej w 1784 r., podpisywał się ks. Andrij Krynycki jako „parochus Krywiensis”. W tym samym czasie ks. Iwan Wendzyłowycz podpisywał się w metrykach w Nieznajowej jako „parochus Nieznajowiensis”. Około 1812 r. Nieznajową przyłączono do parafii w Czyrnej, a ok. 1819 r. do parafii w Krywej przyłączony został Wołowiec. Parochem dwóch ostatnich wsi został ks. Andrij Krynycki (podpisywał się jeszcze przez czas pewien jako administrator Wołowca), a w 1825 r. ks. Iwan Lachowski pozostający fizycznie w Wołowcu. Krywianie pragnęli jednak posiadać parocha u siebie. Z tego względu przy okazji podjętej w 1901 r. odbudowy budynków parochialnych w Wołowcu zaczęli spór z wołowianami o to, gdzie ma mieszkać paroch. Kilkakrotnie zwracali się do różnych władz cywilnych, w tym do ministerstwa we Wiedniu, z prośbą o wyznaczenie stałej rezydencji dla parocha krywieńskiego w Krywej. Staranie te spełzły na niczym. W 1933 r., ze względu na to, że Wołowiec przeszedł na schizmę, Krywa otrzymała od ordynariatu w Przemyślu pozwolenie na budowę własnego budynku parafialnego u siebie, gdzie w tym samym roku na stałe sprowadził się paroch [Szematyzm 1936, 21-22].
Schematyzm Dmytra Błażejowskiego rejestruje następujących parochów i administratorów (lista niepełna):

Iwan Lachowski (1828-1849; zmarł w Krywej, prawdopodobnie tamże pochowany),

Antin Lachowski (administrator w latach 1849-1850, zapewne syn Iwana),

Maksym Chrobaczyński (1850-1863),

Antin Lachowski (1863-1900). Wydaje się, że powrócił z innej parafii do Krywej, gdzie zmarł i być może został pochowany obok mogiły Iwana Lachowskiego,

Wołodymyr Lachowski (wikary w latach 1896-1900),

Danyło Połoszynowycz (1900-1920),

Iwan Skwarko (wikary w latach 1916-1920),

Andrij Bardachiwski (administrator w latach 1920-1925, proboszcz w latach 1925-1929),

Wołodymyr Hajdukewycz (administrator w latach 1929-1930, proboszcz w latach 1930-1945) [Błażejowski, 258].

Kolatorami parafii krywiańskiej byli dziedzice tamtejszych dóbr ziemskich, na pocz. XX w. był nim Franciszek hrabia Potulicki [Schem. 1909, 43], w latach 30. XX w. Maria hrabina Sobańska z Zagórzan.

KOMENTARZE

Trudno znaleźć dowody na to, że – jak zasugerowali Oryna Słobodzian-Ksenicz i Andrzej Ksenicz – przed I wojną światową „… część mieszkańców wsi rzeczywiście oczekiwała przyjścia wojsk rosyjskich” [Słobodzian-Ksenicz, Ksenicz 2022, 36]. Władze wojskowe wydały rozkaz aresztowania sympatyków Imperium Rosyjskiego, ale realizowano je zapewne na zasadzie: jeśli jest rozkaz, to człowiek musi się znaleźć. Poglądy polityczne pięciu krywian, którzy w wyniku odgórnego zapotrzebowania znaleźli się w obozie koncentracyjnym w Talerhofie nie są znane, dowody ich winy nie zostały zebrane i poddane analizie sądu.

DOKUMENTY

4 sierpnia 1947 r., Jaworzno – Wyciąg ze ściśle tajnego doniesienia obozowego agenta UB ps. „Woda” o kontaktach rodziny Małyk z członkami ukraińskiego antykomunistycznego ruchu oporu na Łemkowszczyźnie

W dniu 1 VIII 1947 r. rozmawiałem z więźniem na baraku 15/3 Urdą Janem ze wsi Krywa powiat Gorlice. W toku rozmowy powiedział, że ze wsi Krywe pow. Gorlice niejaki Małyk Dmytro poszedł do bandy dobrowolnie, pozostawiając w domu matkę i siostrę. Będąc członkiem bandy UPA, często przychodził do domu do wsi Krywe pow. Gorlice do matki, Małyk Anny, gdzie się ukrywali bandyci, często robili zebrania. Córka Małyk Anny, której imienia nie powiedział, zbierała informacje i dawała dla banderowców. Obecnie Małyk Anna z córką wyjechały na zachód. Źródło: AIPN Rz 042/397, k. 2.

17 sierpnia 1955 r., Gorlice – Notatka służbowa opracowana przez Jana Szydłowskiego na temat losów rodziny Małyk

Będąc służbowo na podległym mi terenie, przeprowadziłem wywiad pod kątem ustalenia miejsca zamieszkania i jego rodziny ob. Małyk Dmytro, wieś Krzywa powiat Gorlice. W roku przeprowadzonego wywiadu ustalono, że Małyk Dmytro obecnie ma przebywać w USA, a matka jego i reszta rodziny na Ziemiach Zachodnich Polski. Nadmienia się, że z rodziny w/w nie pozostał nikt na tutejszym terenie. AIPN Rz 042/397, k. 3.

25 listopada 1955 r., Gorlice – Ściśle tajne streszczenie materiałów operacyjnych przeciwko Dymitrowi Małykowi sporządzone przez kapitana H. Beresa z PUd/sBP w Gorlicach

Małyk Dymitr, narodowości ukraińskiej (dalszych danych brak)

Z pisma i notatek urzędowych wynika, że Małyk Dymitr, mieszkaniec gromady Krywa do 1947 r., był członkiem bandy UPA i następnie zbiegł za granicę Polski, obecnie ma przebywać w USA. Rodzina wymienionego w 1947 r. została wysiedlona na teren Ziem Zachodnich (bliższego adresu brak), z którą Małyk Dymitr rzekomo utrzymuje łączność korespondencyjną. Z uwago na to, że nikt z członków rodziny nie zamieszkuje na naszym terenie, należy akta sprawy złożyć do archiwum Wydziału X WUd/sBP w Rzeszowie, zaś kartę e-14 złożyć w kartotece ogólnej. AIPN Rz 042/397, k. 4.

FOTOGRAFIE HISTORYCZNE

Krywa i jej mieszkańcy w latach 30-40. XX w.
1. cerkiew św. Kosmy i Damiana; 2 i 12. procesja z okazji święta Przenajświętszej Eucharystii podąża do jednego z czterech ołtarzy przygotowanych obok krzyży przydrożnych, chorągwie cerkiewne niosą z lewej Andrij Urda, z prawej Andrij Sokyra, za nimi ks. W. Hajdukewicz; 3-4. plebania, na pierwszej fotografii widoczne wejścia od strony podwórza, które po akcji „Wisła” zostało przeniesione od strony drogi wiejskiej; 6. młodzież i dzieci z Krywej w Wołowcu, opis: I rząd od góry od lewej (podobnie w pozostałych rzędach) – późniejszy diak krywiański Mykołaj Pokryszczak, Iwan Urda; II rząd – Maria Polryszczak, Maria Wancko (po mężu Zoryło), Maria Myhałyk, Anna Myhałyk; III rząd – Julia Pokryszczak, Maria Tchir, Juhaska Bybel, Anna Koban; w IV rzędzie siedzą – NN, Andrij Bybel, Iwan Demczar; 7. mieszkaniec Krywej odwozi na stację PKP w Gorlicach Marię Lewicka, siostrę Lubomiry Hajdukewicz; 8. prawdopodobnie ten sam woźnica; 9. scena z 6-aktowego przedstawienia „Zołotyj czerewyczok” (pol. Złoty trzewiczek) prezentowanego w 1941 r. przez dzieci z ukraińskiej szkoły w Krywej pod kierownictwem nauczycielki Lubomiry Hajdukewicz, opis: I rząd od góry od lewej – Dmytro Romanczak, Petro Bybel, Petro Bybel syn Grzegorza, II rząd – Stefania Myhałyk (po mężu Pełechacz), córka Andrzeja Bybla Julia, Maria Szpiak (po męzu Kaszczak, wyjechała do Ameryki), Antonina Kwoczka (potem żona Iwana Bybla), NN, III rząd – Anna Demczar (po mężu Małanczak), Fedir Gyba, Justyna Koban; 10. fragment występów artystycznych dzieci na placu szkolnym, po. lat 40. XX w.; 11. zjazd nauczycieli z okazji imienin nauczyciela Wołodymyra Połoszynowicza i ks. Wołodymyra Hajdukewycza w 1933 r., opis: I rząd od góry, od lewej – nauczyciel z Wołowca Pyłypczak, nauczyciel ze Żdyni Sajfert, nauczyciel z Nieznajowej Tchir, nauczyciel ze Świątkowej Zwiryk, ks. Wołodymyr Hajdukewycz, nauczyciel z Krzywej Wołodymyr Połoszynowycz, nauczyciel z Pętnej Muzyka; II rząd – Lubomira Hajdukewycz, pani Zwiryk, córki Pyłypczaków z Wołowca Natalia i Ola; III rząd – panie Połoszynowicz, Sajfert, Pyłypczak, Tchir, Muzyka; IV rząd – Luba Połoszynowicz, Oksana Hajdukewycz, Lala Muzyka; V rząd – Symon Pyłypczak, siostrzeniec pani Hajdukiewicz Zenek Lewicki, Stefania Sajfert, syn Muzyków, Orest Połoszynowicz; 13. procesja, pierwszy z lewej ks. greckokatolicki z Małastowa Pawło Szuflat, obok paroch Krywej Wołodymyr Hajdukewycz, częsciowo zasłonięty diak Waszczyszak; 14. przed szkołą w Krywej dzieci z tej wsi oraz Jasionki z nauczycielką Lubomira Hajdukewycz [opisy sporządzone na podstawie podpisów do zdjęć we wspomnieniowej księżce O. Hajdukewycz „Spomyny”].

Greckokatolicki paroch Krywej i Jasionki ks. Wołodymyr Hajdukewicz
[w przygotowaniu]

Kolekcja rodziny Byblów
Po fotografiach pochodzących z kolekcji Olhy Hajdukewicz, córki greckokatolickiego parocha Krywej, o. Wołodymyra Hajdukewicza, drugim znaczącym zbiorem jest 28 fotografii z lat 20-40 XX w. krywiańskiej rodziny Byblów. Postacią, która je wiąże, jest Anna Bybel, babcia Chrystofora Bybla, który przekazał fotografie do udostępnienia (wcześniej ich właścicielką była Maria Romańczak, panieńskie Bybel, urodzona w Krywej, a także sama Anna Bybel). Rodzina Byblów, którą poznajemy dzięki fotografiom, powstała w wyniku ślubu Andrija Bybla z Krywej z Glikerią Urda z Prysłopa, pochodząca prawdopodobnie z Prysłopa. Ich dziećmi byli Maria, Petronela, Seman i Anna.
1. Anna Bybel (babcia Marii Romańczak) z drugim mężem, Kowalem z Wyszowatki (pierwszym był Aleksander Bybel z Krywej), koniec XIX w. 2. Petronela Bybel, ur. 26 czerwca 1900 r. w Krywej, deportowana przez Wojsko Polskie w 1947 r., zm. 10 sierpnia 1952 r. w Tarnówku koło Rudnej, pochowana na cmentarzu w Grodowcu; 3. Maria Bybel, ur. w Krywej, zm. w Auburn w stanie Nowy Jork; 4. Seman Bybel, ur. 29 marca 1903 r. w Krywej, deportowany przez WP, zm. 30 czerwca 1976 r. w Małomicach, pochowany na tamtejszym cmentarzu; 5. Glikeria Bybel, ur. w 1868 r. prawdopodobnie w Przysłupie, żona Andrija Bybla z Krywej, deportowana przez WP, zm. 22 października 1953 r. w Małomicach, pochowana we wspólnej mogile wraz ze swa najmłodszą córką Anną; 6. Petronela Bybel (panieńskie także Bybel) z dziećmi Iwanną i Dmytrem, Gorlice; 7. Grupa młodzieży z Krywej, w górnym rzędzie trzecia od lewej Anna Bybel; 8. Teodor Romańczak, mąż Marii Romańczak (panieńskie Bybel); 9. drużki Julia Zoryło, Maria Zoryło, Ewa Dokla; 10. NN mieszkanka Krywej; 11. Stefania Bybel żona Semena z córkami Antonina i Marią, Krywa; 12. Antoni Bybel, kuzyn Anny, Montreal (przybył do Kanady 3 września 1928 r.); 13. Kuzynostwo Maria i Antoni Bybel w Kanadzie, lata 30. XX w.; 14. Maria Romanczak (ur. 2.06.1910 – zm. 26.08.2010), córka Dmytry; 15. Iwan Romańczak, mąż Marii Bybel, wśród kolegów w Jasionce koło Krywej (drugi od prawej), lata 30.; 16. Maria Horoszak, siostra Anny Bybel; 17. wesele, koło cerkwi w Krywej, lata 30/40. [opisy na podstawie informacji Chrystofora Bybla].

Anna Bybel
1. Anna Bybel, ur. 24 kwietnia 1907 r. w Krywej, deportowana przez WP, zm. 17 września 2003 r. w Małomicach, pochowana na miejscowym cmentarzu; 2. W Krynicy, gdzie pracowała w willi Jana Kiepury „Patria”; 3. W Krośnie ok. 1940 r., gdzie pracowała u dentysty Szczerbińskiego jako pomoc domowa; 4. W Kanadzie, lata 1928-1934; 5. Anna Małyk z Krywej w Montrealu; 6. W Kanadzie, lata 1928-1934; 7. Anna (po prawej) z koleżanką w pracy w pralni przedszkola w Montrealu; 8. Anna i Maria Bybel przed domem w Auburn, USA; 9. statek pasażerski „Aurania”, którym Anna przypłynęła do Kanady; 10. kursantki szkoły języka angielskiego w Montrealu, Anna w drugim rządzie od dołu trzecia z lewej; 11. w Buckeburg w Dolnej Saksonii, gdzie Anna pracowała przymusowo w latach II wojny światowej 1945 r.; 12. przed ruiną niemieckiego domu w Lubuskiem, w którym musiała zamieszkać po deportacji w 1947 r. [opisy na podstawie informacji Chrystofora Bybla].

STAN ZABYTKÓW UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Dokumentacja fotograficzna wykonana 22 lipca 2011 r. Uzupełnienia wymagają ujęcia cerkwi z perspektywy oraz jej wnętrze.

CERKIEW i dzwonnica
Drewniana świątynia pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana, zbudowana w latach 1924-1926, poświęcona w 1928 r. [Saładiak, 61; autor ten błędnie klasyfikuje styl budownictwa jako bojkowski]. Według schematyzmu z 1909 r. zbudowana i poświęcona w 1906 r. [s. 43]. Po deportacji grekokatolików, cerkiew została zajęta przez kościół rzymskokatolicki, rekonsekrowana jako kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej parafii rzymskokatolickiej w Gładyszowie. Funkcjonalnie wykonuje obecnie rolę kościoła rzym.-kat. Brak ikonostasu, ołtarza, losy wyposażenia cerkiewnego nie są znane. Wewnątrz pozostały ołtarze boczne, zapewne z lat 20.-30. XX w.
Poprzedniczką obecnej świątyni była cerkiew drewniana z XVIII w., która spłonęła w nieznanych okolicznościach, a na tym samym miejscu w 1812 r. kolator hrabia Stanisław Simiński zbudował kosztem własnym i gromady nową. W 1854 r. kolator hrabia Mytrowski i społeczność wsi podjęli budownictwo następnej cerkwi, gdyż poprzednia uległa zniszczeniu, w tym samym roku została konsekrowana [Schem. 1879, 99]. Cerkiew ta dotrwała do 1902 r., kiedy spłonęła. Budowę następnej trwała do 1907 r. W 1915 r. oddział węgierski podpalił ją, dlatego w 1924 r. zaczęło się budownictwo świątyni, która stoi w Krywej do dziś.

PLEBANIA
Schematyzm z 1909 r. podaje, że paroch zamieszkuje w Wołowcu [Schematyzm 1909, 43], a więc budynek parafialny w Krywej jeszcze nie istniał, paroch zamieszkiwał w Wołowcu, w budynku drewnianym z 1926 r. Widoczny na zdjęciu budynek został zbudowany w 1933 r., miał wtedy 3 pokoje i kuchnię, kryty blachą. Obok niego stała budowana w tym samym czasie drewniana stajnia, stodoła.