Noty wstępne, informujące o charakterze historycznym i narodowościowym danej wsi dotyczą okresu 1944-1947. Z tego względu w notach tych nie zawarto informacji o ludności żydowskiej, która uległa hitlerowskiej zagładzie pod czas II wojny światowej. Jednak informacje o mieszkańcach narodowości żydowskiej zawarte są w danych z 1939 r., przytaczanych na podstawie pracy Wołodymyra Kubijowicza Ethnic groups of the South-Western Ukraine (Halycyna-Galicia) 1.1.1939 (ukr. Етнічні групи південносхідньої України (Галичини) на 1.1.1939)).

W notach wstępnych dotyczących każdej miejscowości słowa „wieś ukraińska” stanowią obiektywizujące określenie kulturowe, jakkolwiek zastrzec należy, iż jest to jedna z kilku możliwych współcześnie interpretacji zagadnienia przynależności i charakteru kulturowego Łemkowszczyzny przed 1947 r. Równoprawne i możliwe do zastosowania są także określenia kulturowe takie jak „ruska”, „rusińska”, „łemkowska”.

WYBÓR TEKSTÓW O ŁEMKOWSZCZYŹNIE

ŁEMKOWSZCZYZNA – tłumaczenie z języka ukraińskiego hasła „Łemky” w: Encyklopedija Ukrajinoznawstwa [Encyklopedia Ukrainoznawstwa], t. 4, Munchen 1962, s. 1275-1280:

Łemkowie to najbardziej na zachód wysunięta ukraińska grupa etniczna, które przed 1947 r. zamieszkiwało po obydwu stronach grzbietu Karpat i jednocześnie granicy państwowych (polsko-węgierskiej przed 1772 r.; po 1919 r. polsko-czechosłowackiej). Kraj zamieszkiwany przez Łemków, Łemkowszczyzna, stanowi półwysep między polskim i słowackim terytorium etnicznym o długości 140 km, szerokości 25-50 km. Po wysiedleniu Łemków przez Polaków z Łemkowszczyzny północnej ich terytorium obejmuje obecnie jedynie część południową, położoną na Zakarpaciu zachodnim, czyli Preszowszczyznę.
Nazwa Łemkowie wyprowadzana jest z często używanego przez nich słowa „łem” (tylko), natomiast sami Łemkowie nazywali siebie Rusnakami lub Rusinami. W połowie XIX w. nazwa Łemkowszczyzna zaczęła być używana badaczy oraz inteligencję jako określenie zachodniej grupy górali ukraińskich , a wraz z końcem XIX w. niekiedy przyjęli ją sami Łemkowie (na Preszowszczyźnie nazwa Łemkowie jest słabo rozpowszechniona).
Terytorium Łemkowszczyzny leży w najniższej części Karpat Ukraińskich: większą część Beskidy Niskiego (Łemkowskiego), zachodnią część Średniego i wschodnie krańce Beskidów Zachodnich. […]
Granicę północną Łemkowszczyzny z Polakami stanowią pierwsze grzbiety górskie odgradzające teren czysto ukraiński od pogórza gęsto zamieszkanego przez Polaków (na południe od linii: Ptaszkowa – Szymbark – Cieklin – Żmigród – Dukla – Rymanów).
Dalej na wschód granica ukraińsko-polska przestaje biec górami, przecina podgórze dolinę sanocką przez co zmienia się w otwartą, ze względu na co północna Sanocczyzna stanowi mieszaną strefę ukraińsko-polską. […] Na wschodzie, na pograniczu Łemkowszczyzny z innymi grupami ukraińskimi, powstał szeroki pas przejściowy łemkowsko-bojkowski między rzeką Osławą a Solinką, a nawet i górnym Sanem (skutki ekspansji Łemkowszczyzny); na na południowym-wschodzie, czyli koło Sanoka znajduje się pas przejściowy między gwarami łemkowskimi a nadsańskimi (tzw. Dolinian); na południu (między Laborcem i Cziroką) między gwarami łemkowskimi a środkowo-karpackimi.
Terytorium Łemkowszczyzny galicyjskiej do 1946 r. obejmowało południowe tereny powiatu nowosądeckiego, gorlickiego, jasielskiego, krośnieńskiego, sanockiego, południowo-zachodnią część powiatu leskiego oraz 4 wsie w powiecie nowotarskim, co stanowiło łącznie bez mała 3500 km2 z 200 000 mieszkańców, w tym 160 000 Ukraińców (1939 r.), mieszkających w prawie 300 wioskach. Na północ od Łemkowszczyzny leży wielka wyspa Zamieszańców, których gwara zbliżona jest do gwar łemkowskich oraz kilka mniejszych takich wysp. Zakarpackie terytorium łemkowszczyzny stanowi większość Preszowszczyzny, a to prawie 3 000 km2 z 110 000 mieszkańców oraz szereg wysp etnograficznych. Liczba Łemków w Galicji waha się (w zależności od tego, czy zaliczane są do nich grupy przejściowe, czy nie) od 140 000 do 200 000, na Preszowszczyznie od 100 000 do 140 000. Nazwą Łemkowszczyzny często obejmowana jest – nieprawidłowo – także okolica Dynowa i cała okolica Leska.
HISTORIA. W okresie książęcym Łemkowszczyzna południowa wraz z Zakarpaciem w od połowy X w. do lat 20. XI w. znajdowała się pod wpływem Rusi Kijowskiej, potem opanowały ją Węgry. Z północnej Łemkowszczyzny w skład państwa kijowskiego, a następnie Księstwa Halicko-Wołyńskiego wchodziła jej część po rzekę Wisłok i Przełęcz Dukielską na zachodzie. W tym okresie zamieszkane były jedynie peryferyjne, najniżej położone tereny Łemkowszczyzny: po stronie galicyjskiej okolice Sanoka (XI w.) i pogranicznego grodu Krosno, natomiast góry była prawie bezludne. Po zajęciu Łemkowszczyzny wschodniej przez króla polskiego Kazimierza Wielkiego w latach 40. XVI w. cała Łemkowszczyzna należała do Polski aż do 1772 r. Jej część wschodnia stanowiła Ziemię Sanocką województwa ruskiego, zachodnia należała do województwa krakowskiego (część ziemi bieckiej i sądeckiej).
Począwszy od XVI w. na Łemkowszczyźnie miały miejsce 3 fale kolonizacyjne: słowacko-niemiecka od południowego zachodu, na Zakarpaciu; polsko-niemiecka od północnego zachodu; ukraińska przemieszana z wołoską ludnością pasterską. Nieukraińskie fale kolonizacyjne objęły położone niżej tereny rolnicze, podgórza, powodując wynarodowienie większości dawnej ludności ukraińskiej, zwłaszcza między Wisłokiem a Sanem.
Fala ukraińska wypełniła zatem prawie niezasiedlone dotąd, pokryte lasami Beskidy. Ukraińskie wsie oprócz nielicznych wyjątków, zakładane na prawie wołoskim, prowadziły gospodarkę hodowlaną. Łemkowszczyzna zachodni nie wchodziła w skład ukraińskiego państwa halicko-wołyńskiego, pozostawała wciśnięta pomiędzy Polakami i Słowakami (jakkolwiek niektórzy badacze twierdzą, że kolonizacja ukraińsko-wołoska nałożyła się tu na bardzo rzadkie polskie osiedla). Zakładanie wsi na prawie wołoskim trwało do XVII w., jednak przeważnie zakończyło się jeszcze w XVI w. Pod koniec XVI w. ukształtowały się współczesne gwary łemkowskie (wg I. Pankewicza) i ustalone zostały granice Łemkowszczyzny, trwając z niewielkimi zmianami do 1946 r. Wprawdzie Łemkowszczyzna rozdzielona była przez granice państwowe, jednak więzi Łemków galicyjskich i zakarpackich zawsze były żywe, tym bardziej iż Łemkowie wędrowali z północy na południe ze względu na słabszy ucisk pańszczyźniany na Zakarpaciu. W wojnach, które owładnęły Zakarpaciem w XVII w. w wyniku rywalizacji Habsburgów i Siedmiogrodu i w powstaniu Franciszka II Rakoczego na początku XVIII w. brali udział także Łemkowie galicyjscy. Podczas powstania Bohdana Chmielnickiego i powstania Kostki Napierskiego Łemkowszczyzna stanowiła teren powstań wiejskich („zbójników”) przeciw szlachcie. Pod kątem życia religijnego północna Łemkowszczyzna należała do eparchii przemyskiej (do XV w. także Zakarpacie).
Peryferyjne położenie Łemkowszczyzny, brak inteligencji ukraińskiej z wyjątkiem księży i niewielu nauczycieli, brak miast ukraińskich (wyjąwszy Sanok) – te czynniki zdecydowały o słabej więzi Łemkowszczyzny z resztą Galicji także w okresie austriackim (od 1772 r.). Charakterystyczny dla Łemków konserwatyzm z jednej strony uchronił ich przed polonizacją, a z drugiej utrudnił przenikanie nowych ukraińskich prądów narodowych. Ze względu na to na Łemkowszczyźnie przewagę posiadał nurt starorusiński, której przywódcy, przeważnie księża, w latach 90. XIX w. wyraźnie opowiedzieli się za orientacją rusofilską, uzyskując zresztą poparcie Rosji. Szczególną uwagę zwrócili oni na wychowanie w duchu rosyjskim młodzieży w bursach w Nowym Sączu, Sanoku i w Gorlicach (w dwóch pierwszych miastach istniały także bursy ukraińskie).
Ukraiński ruch narodowy zaznaczył się pod koniec XIX w., a jego ośrodkami był Nowy Sącz (działacze: P. Linyński, W. Jaworski, M. Kubijowicz, M. Dorocki, O. Hadzewicz, w latach 20. XX w. – ks. I. Kaczmar i inni) oraz Sanok (działacze: ks. O. Konstantynowicz, O. Hudzio, W. Buczacki, W. Konstantynowicz, J. Łukasewicz i in., a w latach 20–30. XX w. także W. Bławacki, S. Wańczycki, F. Kokowski i in.). Pomiędzy nurtem ukraińskim i rusofilskim toczyła się walka o wpływy na Łemków. O jej natężeniu świadczy fakt, iż w 1912 r. na Łemkowszczyźnie (wraz z powiatem leskim) działały 22 czytelnie „Proswity” i 109 im. Kaczkowskiego. Nauka prowadzona była wtedy w 185 szkołach ukraińskich, 32 polskich a w 170 wsiach szkoły wcale nie istniały.
I wojna światowa przyniosła Łemkowszczyźnie zniszczenia wojenne (zwłaszcza w walkach z lat 1914–1915) oraz represje władz austriackich skierowane przeciw rusofilom.
Powstanie państwa ukraińskiego spowodowało wzmocnienie ukraińskiego ruchu narodowego. Po upadku Austrii władza Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej utrzymała się do połowy lutego w górskiej częsci Sanocczyzny (Komisariat Sanocki ZURL w centrum we wsi Komańcza na czele z ks. Panatelejmonem Szpylką, czyli tzw. Republika Komaniecka). Jednocześnie nurt rusofilski ogłosiłna Łemkowszczyźnie zachodniej powstanie tzw. „Republiki Łemkowskiej”, a jej organ, Ruska Rada w Gładyszowie, działał na rzecz przyłączenia Łemkowszczyzny do Czechosłowacji.
W latach 20. XX w. na Łemkowszczyźnie przewagę zdobył nurt ukraiński. Jego reprezentantami byli głównie młodzi księża i nauczyciele, a głównym ośrodkiem był Sanok. W tym czasie część Łemków przeszła (głównie na Łemkowszczyźnie środkowej) przeszła na prawosławie (w 1935 r. na 145 000 Łemków na terenie Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny było 18 000 prawosławnych), przybierając wyraźnie antyukraiński charakter.
Rząd polski starał się powstrzymać dalszy rozwój ruchu ukraińskiego. W celu rozbicia nurtu ukraińskiego wspierał nurt rusofilski, a następnie chciał zmienić Łemków w odrębną grupę regionalną o polskim poczuciu narodowym. „Akcja łemkowska” prowadzona była pod kierownictwem polskiego ministerstwa wojny i Biura Polityki Narodowościowej przy Prezydium Rady Ministrów, a jej Komisja Naukowych Badań Ziem Wschodnich, w tym zawiązana w 1934 r. sekcja łemkowska, miała za zadanie dać „naukową” podstawę. W 1934 r. Łemkowszczyzna została oddzielona od greckokatolickiej eparchii przemyskiej, aby utworzyć na niej odrębna Administracje Apostolska Łemkowszczyzny z rusofilską hierarchią duchowną. Nauczyciele ukraińscy zostali zastąpieni przez polskich. W szkołach wprowadzona nauczanie w gwarze łemkowskiej na podstawie napisanego specjalnie elementarza łemkowskiego, z polskim zabarwieniem patriotycznym, a w 1938 r. szkoły w ogóle stały się utrakwistyczne. Wspierana była rusofilsko-polonizacyjna polityka Łemko-Sojuzu, wydawano propolski tygodnik „Łemko”. Na Łemkowszczyźnie zachodniej spółdzielnie ukraińskie oderwano od ich centrali – Związku Rewizyjnego Spółdzielni Ukraińskich. Świadomych Ukraińców wysiedlano na podstawie prawa o strefie przygranicznej, całość życia poddano kontroli policyjnej. W celu przeciwstawienia się działaniom polskim przy Stowarzyszeniu „Proswita” we Lwowie zawiązano Komisję Łemkowską, która prowadziła pracę kulturalno-oświatową na Łemkowszczyźnie oraz upowszechniała pośród rzesz Ukraińców informacje o tym regionie. Podobne zadania miał tygodnik „Nasz Łemko”, ukazujący się od 1934 r. pod red. Jana Tarnowicz we Lwowie w wydawnictwie Jana Tyktora oraz związana z nim popularna „Biblioteka Łemkowszczyzny” (12 wydań do 1939 r.). Na samej Łemkowszczyźnie centrum ruchu łemkowsko-ukraińskiego był Sanok, gdzie powstało muzeum „Łemkowszczyzna” (dyr. Łew Getz). W celu udzielania pomocy temu ruchowi w USA powstała Organizacja Oborny Łemkowszczyzny z M. Dudrą na czele.
Po odejściu Polaków i zajęciu Łemkowszczyzny przez Niemców we wrześniu 1939 r. bujnie, pomimo wojennych trudności, rozkwitła ukraińska działalność kulturalno-oświatowa: szkolnictwo ukraińskie (w Sanoku i w Krynicy utworzono szereg szkół zawodowych, w tym Ukraińskie Seminarium Nauczycielskie w Krynicy, Ukraińskie Stowarzyszenie Oświatowe, ruch spółdzielczy. Reprezentowali go miejscowi Łemkowie i Ukraińcy, przebywający tu po zajęciu Galicji przez bolszewików. Wpływy rusofilskie w życiu cerkiewnym zanikły po tym, jak na apostolskim administratorem mianowany został ks. Aleksander Malinowski i zorganizowana została odrębne biskupstwo dla prawosławnych Łemków z biskupem Palladiuszem na czele. Działalność prowadzono pod egidą Ukraińskiego Komitetu Centralnego i jego komórek – Ukraińskich Komitetów Pomocy w Sanoku (kier. P. Biłaniuk i in.), Krynicy (kier. O. Nawrocki i in.) i Jaśle (H. Nyczka i in.).
W lecie 1944 r. wojska sowieckie zajęły Łemkowszczyznę wschodnią, a na początku 1945 r. także zachodnią. Wykorzystując te okoliczności, bojówki polskie zamordowały szereg wybitnych Łemków,a na terenach mieszanych nawet całe wsie. Jednocześnie miało miejsce przesiedlenie części Łemków przez władze sowieckie do Ukraińskiej SRR (już na początku 1940 r. wyjechało tam blisko 4 000 osób na podstawie umowy niemiecko-sowieckiej o dobrowolnej wymianie ludności). Ten proces trwał na mocy umowy polsko-sowieckiej z 16.08.1944 r., na mocy której ustalono także granicę, oddając ostatecznie Polsce całą Łemkowszczyznę północną. Wysiedlenie Łemków na Łemkowszczyźnie wschodniej powstrzymywała UPA, działająca tu od 1944 r., przy czym najaktywniej w okresie 1946–1947. W szeregach UPA znajdowało się wieli Łemków. Pod naciskiem władz polskich przeważającą część Łemków (ok. 80 %) do połowy 1946 r. wysiedlono do USRR, a resztę z małymi wyjątkami przesiedlono w 1947 r. na teren Niemiec wschodnich, które przypadły Polsce, rozsiedlając ich tam wśród polskich osiedleńców. Natomiast spustoszoną Łemkowszczyznę zasiedlono częściowo polskimi góralami, ale przeważnie zamieniono ją na pustkowie.
Do 1956 r. rozproszeni po Polsce Łemkowie nie mieli, jak i inni Ukraińcy, jakichkolwiek praw narodowych. Dopiero w 1956 r. zezwolono na prowadzenie ukraińskiej działalności kulturalno-oświatowej u otworzenie Ukraińskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. W 1959 r. utworzono przy nim odrębną sekcję rozwoju regionalnej kultury łemkowskiej, a w tygodniku „Nasze Słowo” od 1957 r. zaczął ukazywać się stały dodatek „Strona Łemkowska”. W nieznacznej mierze zadowolono prośbę Łemków o zezwolenie na powroty na Łemkowszczyznę: na ok. 30 000-40 000 Łemków w Polsce w latach 1957–1958 wróciło jedynie ok. 4 000. Zostali rozproszeni w Gorlickiem i Sanockiem, jedynie w kilku wsiach stanowiąc większość. Potem akcja powrotu została wstrzymana, jakkolwiek wielkie przestrzenie na Łemkowszczyźnie nadal nie są zasiedlone (np. w powiecie leskim na 1 km2 przypada 25 mieszkańców, a w 1939 było ich 70). Tylko gdzie nie gdzie działają szkoły z nauką języka ukraińskiego, Łemkowie nie posiadają swego duchowieństwa i są dyskryminowani jeszcze bardziej niż przed wojną.

[cd. w opracowaniu]

BIBLIOGRAFIA: patrz niżej, pod kolumną z nazwami podstron miejscowości.

BIBLIOGRAFIA
Na Apokryfie Ruskim publikowane są teksty oryginalne, odsyłające do różnorodnych publikacji. Ze względu na chęć uniknięcia publikowania na każdej podstronie bibliografii w pełnej wersji – w nawiasach kwadratowych umieszczane są przypisy [tzw. oksfordzkie] odsyłające do odpowiednich wydawnictw regionalnych. Bibliografia wydawnictw o zasięgu ponadregionalnym umieszczona została na stronie głównej działu Miejscowości.

Blazejowskyj D., Historical Sematism of the Eparchy of Peremysl including the Apostolic Administration of Lemkiwscyna (1828-1939), Lviv 1995.
Czajkowski J., Studia nad Łemkowszczyzną, Sanok 1999.
Dzieje rodziny Batruch, Lublin 2013.
Grzesik W. , Traczyk T., Wadas B., Beskid Niski. Od Komańczy do Wysowej. Przewodnik krajoznawczy, Warszawa 2012.
Gajur J., Od Magury po Osławę. Podróż sentymentalna po Łemkowszczyźnie, Krosno-Targowiska 2004.
Halczak B., Dzieje Łemków od średniowiecza do czasów współczesnych, Warszawa 2014.
Kłos S., Krajobrazy nieistniejących wsi, Rzeszów 2011.
Kubijowycz W., Ethnic groups of the South-Western Ukraine (Halycyna-Galicia) 1.1.1939, Wiesbaden: Otto Harasowitz, 1983.
Kwilecki A., Łemkowie. Zagadnienie migracji i asymilacji, Warszawa 1974.
Łemkiwszczyna. Zemla–ludy–istorija–kultura, red. B.O. Struminśkyj, t. 1–2, Niu-Jork–Paryż–Sydnej–Toronto 1988.
Łemkin I.F., Istorija Łemkowyny, Jonkers 1969.
Łesiw M., Ukrajinśki howory w Polszczi, Warszawa 1997;
Magoczij P.R., Narod nizwidky. Ilustrowana istorija karpatśkych rusyniw, per. S. Biłeńkyj, N. Kuszko, Użhorod 2006.
Moklak J., Łemkowszczyzna w Drugiej Rzeczypospolitej. Zagadnienia polityczne i wyznaniowe, Kraków 1997.
Pieradzka K., Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939.
Potocki A., W dolinie Górnego Wisłoka i od Rymanowa do Jaślisk i Dukli, Krosno 2003.
Stachowiak A., Chrystus z łemkowskiego krzyża. Rzecz o kamiennych krzyżach na Łemkowszczyźnie, Gorlice: Zjednoczenie Łemków, 2009.
Szajnowska B., Szajnowska H., Końskie i Witryłów. Zarys dziejów, Brzozów 2005.
Szematyzm wseho kłyra ruskoho-katolyczeskoho Eparchij Sojedynenych Peremyskoj, Samborskoj i Sianickoj na hod ot Rożdestwa Chrystowoho 1909, Peremyszl 1908;
Szematyzm wseho kłyra ruskoho-katolyczeskoho Bohom spasemoji Eparchii Peremyszlskoj na hod ot Rożdestwa Chrystowoho 1879, Peremyszl 1879;
Szematyzm hreko-katołyćkoho Duchowenstwa złuczenych Eparchij Peremyśkoji, Sambirśkoji i Sianićkoji na rik Bożyj 1928, Peremyszl 1928;
Spomyny pro żyttia ta duszpastyrśku praciu otcia szambełana Wołodymyra Hajdukewycza ta joho rodynu, uporiadnyk s. Olha Hajdukewycz CzSWW, Horłyci 2005;
Tarnowycz J., Ilustrowana istorija Łemkiwszczyny, Lwiw 1936;