СІЛЕЦЬ (pol. Sielec) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie chełmskim. W 1943 r. za Ukraińców uznawało się we wsi 797 osób, 124 za Polaków [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 237].

HISTORIA

WIEK XV

Pierwsza wzmianka o Sielcu: 1431 rok. [Wawreniuk 2002, 246].

WIEK XVII

Unicki ruski biskup chełmski Jakiw Susza w swym wielkim dziele Phoenix (1684) zaznaczył, iż najwięcej łask udzieliła ikona Matki Boskiej Chełmskiej wiernym z samego Chełma, a po chełmszczanach drugimi byli ruscy mieszkańcy Sielca [Wawreniuk 2002, 247].

WIEK XVIII

W Sielcu posiadał okazałą posiadłość, gdzie też zmarł hetman wielki koronny Rzeczpospolitej Wacław Piotr Rzewuski (1706-1779), pisarz, publicysta polityczny, kolekcjoner ksiąg. Spokrewniony z nim był późniejszy orientalista Wacław Seweryn Rzewuski (1784-1831), miłośnik Ukrainy i jej poezji ludowej, zamieszkujący ostatnie lata życia w Sawraniu na Podolu, doczekał się pieśni ukraińskich na swoją cześć. W 1949 roku wybitny pisarz i myśliciel ukraiński Wiktor Domontowycz (1894-1969) poświęcił mu esej biograficzny „Oj pojichaw Rewucha po moriu hulaty” .

Jak się wydaje, jak Rzewuscy, tak późniejsi właściciele dworu i folwarku nie latynizowali wyznania mieszkańców wsi, nie starali się o utworzenie tu parafii rzymskokatolickiej. Pozwoliło na w miarę bezkonfliktowe trwanie miejscowej społeczności aż do 1905 roku, kiedy po edykcie tolerancyjnym cara około 100 dawnych Rusinów-unitów zostało wciągniętych do parafii rzymskokatolickiej.

Po I wojnie światowej we wsi otrzymało ziemię około 5 weteranów marszałka Józefa Piłsudskiego, co nie przyczyniło się do zgodnego współżycia niedawnych polskich żołnierzy z mieszkańcami Sielca.

Wiek XX

W 1917 roku, gdy zarysowała się perspektywa wejścia Chełmszczyzny do państwa polskiego, część niedawnych mieszkańców Sielca, wygnanych przez władze carskie m.in. do stanicy Jermołajewka na ziemiach Wojska Dońskiego, zwróciła się pisemnie z protestem do rosyjskiego rządu tymczasowego, wymagając jednocześnie wejścia swej wsi wraz z całą Chełmszczyzną w skład państwa ukraińskiego [Wid deportaciji… I, 190].

Po I wojnie władze RP nie dopuściły do tworzenia szkolnictwa ukraińskiego, a nawet nauki języka ukraińskiego we wsi. Budynek przedwojennej szkoły żeńskiej w 1920 roku przekazały polskiej spółdzielni i na posterunek policji. W budynku męskiej szkoły utworzyli szkołę nauczającą wyłącznie po polsku, jakkolwiek struktura ludności Sielca oznaczała, że stanowi to prześladowanie i polonizację. Stanowiło to formę „odpowiedzi” na prośbę rodziców z czerwca 1919 roku o otwarcie szkoły ukraińskiej [Wid deportaciji… I, 310].

W latach 20. we wsi istniała komórka Komunistycznje Partii Zachodniej Ukrainy [Wid deportaciji… I, 292]. W tym samym czasie działała tu filia ukraińskiego Towarzystwa Dobroczynności i Oświaty „Ridna Chata” Szkoła Ojczysta – B.H.] [Pelica 2009, 353].

W 1926 roku wieś liczyła 876 mieszkańców [Wawreniuk 2002, 248].

Wydanie Chołmśkyj Prawosławnyj Narodnij Kałendar na 1942 r., Chołm 1941 odnotowywało wydarzenie dotyczące niszczenia cerkwi w Sielcu: Święte obrazy nie miały schronienia… I poszła św. Anna z Sielca „na komorne” do Chełma […] [s. 47]. Chodzi być może o to, że ikona św. Anny z cerkwie sieleckiej została zabrana przez kler rzymskokatolicki do Chełma.

W maju 1942 roku niemieckie władze okupacyjne zamordowały 25 Żydów sieleckich i jednego mieszkańca innej narodowości [Wawreniuk 2002, 248], Ukraińca [Łopuszyński 2000, 17].

Tragiczne lata 1943-1944 na Chełmszczyźnie dotknęły też Sielec. Do napadów na Ukraińców dochodziło także w Chełmskiem i Krasnostawskiem. 3 maja [1944 roku] we wsi Sielec w gminie Rakołupy powiatu chełmskiego polska bojówka zabiła ukraińskiego sołtysa. [Zajączkowski 2015, 354]. W tym samym roku skrytobójczo zamordowany został w Sielcu Hryhorij Pohorecki [Wid deportaciji… I, 492]. Następną ofiarą był dawny oficer Ukraińskiej Armii Galicyjskiej, dyrektor sieleckiej szkoły Hryhorij Łewycki (Ławycki? – B.H.), który wraz z miejscową społecznością ukraińską odbudował we wsi kaplicę św. Anny zniszczoną przez rząd RP w 1938 roku. Wraz z nim zginął wtedy we wrześniu 1943 roku wieśniak Wiktor Kowalczuk [Wid deportaciji… I, 492].

Do deportacji części mieszkańców Ukraińców do Ukraińskiej SRR Urząd Gminy w Rakołupach sporządził 6 stycznia 1945 roku spis 158 rodzin ukraińskich z Sielca [Łopuszyński 2000, 17].

Wojsko Polskie w lipcu 1947 roku w ramach deportacji o kryptonimie „Wisła” wygnało ze wsi na tzw. Ziemie Odzyskane 6 obywateli RP narodowości ukraińskiej (we wsi pozostało 711 osób uważający się za Polaków) [Akcja „Wisła” 2013, 1020].

Po 1945 roku w Sielcu osiedliła się na ziemiach i gospodarstwach poukraińskich znaczna ilość repatriantów z Wołynia.

Parafia wschodnia

Pierwsze wzmianki o parafii prawosławnej w składzie metropolii kijowskiej pochodzą z lat 30. XVI wieku [Gil 1999, 165].

W 1872 roku sielecka parafia greckokatolicka liczyła 346 wiernych [Saładiak 1993, 361].

W latach 20. XX wieku parafia prawosławna w Sielcu należała do dekanatu chełmskiego [Pelica 2009, 44].

W 1927 roku prawosławnym parochem w Sielcu był ks. Josyp Cechan [Wid deportaciji… II, 113], który się tu urodził, wybitnie zasłużony dla kilku parafii prawosławnych na Chełmszczyźnie.

W 1928 roku rząd RP ze względów politycznych zezwolił na powstanie we wsi prawosławnej placówki kultu religijnego, ale ksiądz prawosławny nie miał jednocześnie prawa prowadzenia akt stanu cywilnego (praktycznie oznaczało to niemożliwość udzielania sielczanom ślubów w rycie prawosławnym), nie miał też zasiłku rządowego [Pelica 2009, 246]. Taka „placówka” była więc prowizorium bezetatowym obliczonym na wyczerpanie wiernych i księdza oraz powolną stagnację miejscowego prawosławia, jakkolwiek było to wyznanie przytłaczającej większości mieszkańców Sielca.

W latach 1939-1944 w Sielcu działała odnowiona parafia w ramach struktur Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej w GG [Słobodian 2005, 377], co było ważne w kontekście zakazu utworzenia parafii prawosławnej przez rząd RP w latach międzywojennych.

DOKUMENTY

Fragment sprawozdania chełmskiej OUN o mordzie na sołtysie Klekotce w Sielce dokonanym przez nieustaloną bojówkę polską

Chełmszczyzna. A) 3 maja 1944 roku we wsi Sielec jakaś bojówka zabiła sołtysa Klekotkę, Ukraińca.

Źródło: CDAWOWUU, fond 3833, opys 1, sprawa 135, Wistky z terenu za druhu połowynu trawnia 1944 r. k. 15.

Ten sam fragment w oryginale:

Холмщина: А) 3.5.44 р. в с. Сілець якась боївка вбила солтиса Клєкотку, українця. […]

KOMENTARZE

Na stronie www.niedziela.pl [dostęp: 18.8.2020] ciekawa próba ukrycia zamieszkiwania Sielca przez Ukraińców: Po przesiedleniu ludności pounickiej w 1945 r. do ZSRR cerkiew opustoszała […]. Autor wprowadza w błąd: wygnana została ludność prawosławna, natomiast unici i ich dzieci zostały, stanowiąc dziś faktycznie jedynych dziedziców spuścizny historyczno-kulturalnej Sielca w linii bezpośredniej. Artykuł ten trafnie sugeruje zarazem, że niewysiedleni następcy unitów, do dziś mieszkający w Sielcu czy okolicy, powinni być uznawani za potomków Rusinów/Ukraińców. Zob.: https://www.niedziela.pl/artykul/3370/nd/Sw-Anna-w-Sielcu Tamże więcej o rzymskokatolickiej wykładni historii Sielca, recepcji przekazu o cudownym źródle, dziejach kapliczki. Tekst obciążony znaczną ilością błędnych sformułowań, wynikających z obecnych potrzeb informacyjnych parafii rzymskokatolickiej i gminy, nie wszystkie informacje, np. o cerkwi, są wiarygodne.

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Wyniki monitoringu z [w uzupełnieniu].

Dzieje polityczne Chełmszczyzny wpłynęły na to, że we wsi prawie nie zachowała się ukraińska kultura materialna. Do ukraińskiej przeszłości wsi należy odnieść:

1. miejsce po cerkwi drewnianej z 1871 roku istniejącej do 1938 roku,
2. miejsce po drewnianej kaplicy, potem cerkwi, istniejącej do 1938 roku,
3. teren cmentarza greckokatolickiego (od końca lat 90. XX wieku pod szkołą) i prawosławnego,
4. budynek szkoły carskiej, gdzie w okresie II wojny działała szkoła ukraińska.

CERKWIE

Pierwsza wzmianka o cerkwi pod wezwaniem Zwiastowania NMP datowana jest na 1436 rok, co zanotowane zostało w rejestrach podatkowych z lat 1531-1564. Cerkiew drewnianą pod tym wezwaniem wymieniają też akta wizytacji z 1759 roku. W 1871 roku rząd Imperium Rosyjskiego w miejscu dawnej cerkwi zbudował nową drewnianą cerkiew greckokatolicką Ofiarowania Bogurodzicy, obok niej dzwonnicę. W 1875 roku wraz z likwidacją miejscowej parafii nawiązującej do chrześcijaństwa kijowskiego rząd Imperium Rosyjskiego utworzył w Sielcu parafię Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej i zmienił konfesyjną i organizacyjną przynależność cerkwi. W 1913 roku odbył się remont świątyni. Po I wojnie światowej zamknięta przez władze RP. W 1924 roku Ukraiński Klub Poselski w paramencie RP zwrócił się do rządu RP z prośbą o udostępnienie wiernym świątyni chociażby na Wielkanoc 1924 roku, ale rząd nie ustąpił. [Słobodian 2005, 377].

W 1927 roku rzymskokatolicki biskup lubelski Marian Fulman zmuszał podwładny sobie kler, aby śledzili poczynania prawosławnych, m.in. zalecał dziekanowi chełmskiemu przeciwdziałanie u władz państwowych staraniom wiernych w Sielcu o przydzielenie im cerkwi [Pelica 2009, 245]. W 1929 roku wojewoda lubelski nakazał staroście chełmskiemu zamknięcie cerkwi w Sielcu [Pelica 2009, 257]. W końcu cerkiew została zniszczona przez rząd RP poprzez rozebranie 15 lipca 1938 roku. [Słobodian 2005, 377].

Tego samego dnia zniszczona została w identyczny sposób drewniana cerkiew pod wezwaniem Wniebowstąpienia św. Anny. Powstała w 1891 roku na podstawie wcześniejszej kaplicy, rozbudowanej i odrestaurowanej. I ta została przez władze RP zamknięta przed wiernymi po I wojnie światowej [Słobodian 2005, 377].

KAPLICA

Zbudowana w XIX wieku na źródle z cudowną wodą. Według przekazów pewnego razu św. Anna objawiła się biednemu wdowcowi i jego ślepej córce, mówiąc, aby obmył córce oczy wodą z tego źródła: po tym córka przejrzała. Co roku na św. Anny odbywały się tu nabożeństwa prawosławne, a potem także łacińskie. Kaplicę zniszczył rząd RP 15 lipca 1938 roku [Słobodian 2005, 377] w ramach zmuszania prawosławnych mieszkańców Sielca do modlitwy wyłącznie w rycie rzymskokatolickim. Odbudowana przez sielecką parafię prawosławną w latach II wojny światowej. Po wygnaniu obywateli polskich narodowości ukraińskiej przywłaszczona przez parafię rzymskokatolicką.

Trudno obecnie ustalić, czy kapliczka jest obiektem zbudowanym przez prawosławnych sielczan w latach II wojny, czy też została zbudowana od nowa według dawnego wzorca. Po wojnie, być może w latach 80., nad wejściem do kapliczki umieszczono nowy element: daszek. Wnętrze pozbawione elementów wschodniego chrześcijaństwa.

Stojąca obok kapliczki tablica informacyjna nie zawiera precyzyjnej informacji o historii miejsca i kapliczki. Fragment zdania „… licząca ponad 500 lat Ekumeniczna Kapliczka św. Anny” błędnie sugeruje, że ekumenizm towarzyszy jej od 500 lat. Dzięki temu tablica pomija to, że cudowne źródło od początku i przez ponad 400 lat potem było miejscem modlitwy wiernych obrządków wschodnich: prawosławnego i greckokatolickiego. Słowo „ekumeniczna” zostało użyte na tablicy poza swym właściwym znaczeniem, bowiem realizowany jest we wspólnocie, a tymczasem tekst wyraźnie pokazuje, że wyznawcy prawosławia świętują tu osobno, a nie razem z katolikami.

Fotografie z września 2020 roku

CMENTARZE

Cmentarz prawosławny, potem greckokatolicki.

Cmentarz obecnie nie istnieje. Znajdował się obok dawnej cerkwi. Obecnie na miejscu cerkwi i cmentarza stoi szkoła zbudowana pod koniec lat 90. XX wieku. W czasie prac ziemnych natrafiono na kości ludzkie. Wśród nich były też szczątki miejscowego parocha, które zostały pochowane powtórnie w nowym miejscu – na cmentarzu prawosławnym w Sielcu w obecności duchownego prawosławnego [informacja własna na podstawie relacji z Sielca z dnia 18.8.2020].

Zachowały się nagrobki z czytelnym napisem epitafijnym: dyrektora szkoły sprzed I wojny Petra Wasylowycza Janowskiego (1840-1906); Andrija Iwanowycza Herasymiuka (1860-1921).

no images were found

Cmentarz prawosławny

Cmentarz prawosławny, założony w II połowie. XIX wieku, zapewne tuż po utworzeniu parafii Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej na miejscu zlikwidowanej parafii greckokatolickiej. Położony na południowym skraju wsi, o powierzchni 0,14 ha. Najstarszy nagrobek: z 1880 roku.

no images were found

ZABUDOWA

no images were found

BIBLIOGRAFIA

Łopuszyński Stanisław, Gmina Leśniowice i okolice, Leśniowice 2000.

Ciekawe foto i spostrzeżenia, w tym przekaz o cerkwi i cmentarzu: https://chelm4free.wordpress.com/2017/04/29/10-minut-od-chelma-sielec/