САГРИНЬ (pol. Sahryń) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie hrubieszowskim. W 1943 r. wieś zamieszkiwało 754 Ukraińców, 20 Polaków; w Kolonii Sahryń: 47 Polaków i 344 Ukraińców [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 369].

Prezentowane tu wprowadzenie do historii Sahrynia to fragment mapy WIG z 1936 r., następnie fotografia znaku alarmowego od strony zachodniej, upamiętnienie rodziny polskiej zamordowanej przez Armię Krajową w czasie mordu sahryńskiego 10 marca 1944 r., krzyże przydrożne z II poł. XIX w. i cerkiew sahryńska z 1878 r., która funkcjonalnie pełni dziś rolę kościoła rzymskokatolickiego. Fotografie wykonane zostały w czerwcu 2008 r.

HISTORIA
Po raz pierwszy Sahryń został wzmiankowany w dokumentach w 1431 r. jako wieś będąca własnością szlachcica Sasina z Uhrynowa i Sahrynia [Janeczek, 332]. Następnie aż do zniesienia pańszczyzny w połowie XIX w. była w posiadania ziemian polskich, w tym Nieledeweckich, Jarczewskich i innych (we wsi stał dwór, po którym obecnie niema śladu). Sahryń od początku swego istnienia był wsią ukraińską (ruską), o czym świadczy m.in. istnienie we wsi prawdopodobnie od momentu jej założenia aż do początku XX w. cerkwi przy jednoczesnym braku kościoła rzymskokatolickiego. Polski był we wsi dwór szlachecki; mieszkańcy kolonii Sahryń I, która powstała w 1909 r., byli Mazurami (osoby władające językiem polskim, lecz bez polskiej świadomości narodowej). Według spisu ludności z 1921 r. wieś zamieszkiwało 737 mieszkańców, w tym nie mniej, niż 419 osób podało narodowość ukraińską [Skorowidz 4, 33].
[cd. w opracowaniu]
Wiek XX
Dnia 10 marca 1944 r. ukraińscy mieszkańcy Sahrynia stali się ofiarą ludobójstwa. Na wieś, gdzie oprócz mieszkańców schroniło się kilkaset osób z innych wsi ukraińskich, napadły oddziały Armii Krajowej mordując ok. 700-800 Ukraińców. Akcja z 10 marca 1944 r., obejmująca także mieszkańców 10 innych wsi ukraińskich, stanowi największą zbrodnię Armii Krajowej na ludności ukraińskiej w latach 1942-1945, a także jeden z największych aktów ludobójstwa na ludności cywilnej dokonanej przez formacje partyzanckie w Europie podczas II wojny światowej.

Armia Krajowa wobec Ukraińców w Sahryniu, 10 marca 1944 r.
Galeria przedstawia oddziały Armii Krajowej w kontekście mordu sahryńskiego.
PODPISY. Foto 0: Zenon Jachymek, ps. „Wiktor”, dowódca oddziałów AK okręgu tomaszowskiego, dowodzący zgrupowaniem AK, które dokonało mordu w Sahryniu (wg: I. Caban, Oddziały partyzanckie i samoobrony Obwodu AK Tomaszów Lubelski, Warszawa 2000, s. 193); foto 2: niezidentyfikowany oddział AK okręgu tomaszowskiego, prawdopodobnie uczestniczący w akcji na Sahryń (wg: I. Caban, Z. Mańkowski, ZWZ i AK w Okręgu Lubelskim 1939–1944, Lublin 1971, pomiędzy ss. 112-113); foto 3: dowództwo 2 i 3 plutonu 2 kompanii Oddziałów Dywersji Bojowej АК okręgu tomaszowskiego, kwiecień 1944 r. (wg: I. Caban, ZWZ–AK w Obwodzie Tomaszów Lubelski, Lublin 1999, pomiędzy ss. 192–193); foto 4: grupa żołnierzy 3 plutonu 2 kompanii ODB АК okręgu tomaszowskiego, prawdopodobnie uczestnicząca w akcji na Sahryń (wg: I. Caban, Oddziały partyzanckie i samoobrony Obwodu AK Tomaszów Lubelski, Warszawa 2000, s. 195); foto 5: akowcy z 1 plutonu 2 kompanii ODB АК okręgu tomaszowskiego, prawdopodobnie uczestnicy akcji na Sahryń (за: I. Caban. ZWZ–AK w Obwodzie Tomaszów Lubelski. – Lublin, 1999. – Поміж стор. 192–193); foto 6: żołnierze jednego z oddziałów AK tuż po zakończeniu mordu w Sahryniu, białą plama w tle to płonące zabudowania wsi (wg: I. Caban, Na dwa fronty. Obwód AK Tomaszów Lubelski w walce z Niemcami i ukraińskimi nacjonalistami, Lublin 1999, pomiędzy ss. 129–130); foto 7: pożar Sahrynia rankiem 10 marca 1944 r., na tle jednego z zabudowań rozmawiający żołnierze AK po akcji (wg: I. Caban, Z. Mańkowski. ZWZ i AK w Okręgu Lubelskim 1939–1944. Część pierwsza, Lublin 1971, pomiędzy ss. 112–113); foto 8: uśmiechnięty żołnierz Armii Krajowej nad trupem ukraińskiego wieśniaka zamordowanego przed chwilą na polach koło Sahrynia (wg: I. Caban, Na dwa fronty. Obwód AK Tomaszów Lubelski w walce z Niemcami i ukraińskimi nacjonalistami, Lublin 1999, pomiędzy ss. 129–130).

Posterunek policji ukraińskiej
W Sahryniu w 1944 r. istniała posterunek niemieckiej policji pomocniczej, tzw. ukraińskiej. W czasie akcji AK był to jedyny, lecz krótkotrwały punkt oporu: policjanci w liczbie ok. 20 oraz wspomagających ich kilku dezerterów z formacji niemieckich przebiło się przez pierścień AK. Tym samym w ciągu pierwszych chwil po rozpoczęciu ataku przez AK dalszy opór ze strony ukraińskiej w Sahryniu już nie miał miejsca. Fotografie wykonane w 2008 r. przedstawiają łagodne wzniesienie, gdzie stał posterunek oraz jego przebudowany po wojnie budynek.

POMNIK ukraińskich ofiar Sahrynia
W 2009 r. na dawnym cmentarzu greckokatolickim/prawosławnym w Sahryniu rząd ukraiński wybudował upamiętnienie ku czci ofiar zbrodni z 10 marca 1944 r. Fotografie wykonano w listopadzie 2009 r.

DOKUMENTY I MATERIAŁY DO DZIEJÓW SAHRYNIA

Relacje świadków mordu
Wszystkie dostępne tu relacje zostały napisane w języku ukraińskim.
Relacja opublikowana w: Wołyn i Chołmszczyna 1938-1947. Polśko-ukrajionśke protystojannia ta jonho widłunnia. Doslidżennia, dokumenty, spohady, Lwiw: Nacionalna Akademia Nauk Ukrajiny, Instytut Ukrajinoznawstwa im. Krypiakewycza, 2003 s. 737-747.
Relacja Antoniny Mytiuk
Relacje z książki Sahryń – bil i peczal nasza wydanej przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Chełmszczyzna” we Lwowie w 2007:
Relacja Ołeksandry Jackurskiej
Relacja Jewhenii Jurczuk
Relacja Anastasii Kramyk
Relacja Nadiji Melnyk-Nowosad
Relacja Łarysy Sajenczuk
Relacja Rostysława Sawycza
Relacja Ołeksija Stachurskiego
Relacja Hanny Szawarskiej
Spis ofiar Sahrynia wg publikacji Sahryń – bil i peczal nasza wydanej przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Chełmszczyzna” we Lwowie w 2007:
Spis ofiar napadu na Sahryń
Artykuły
Niżej dostępne są strony 1-22 publikacji Sahryń – bil i peczal nasza wydanej przez Towarzystwo Społeczno-Kulturalne „Chełmszczyzna” we Lwowie w 2007:
Sahryń – nasz ból i rozpacz
Artykuł Bogdana Huka:
10 marca 1944 r. – dzień największej zbrodni Armii Krajowej wobec ludności ukraińskiej w okresie II wojny światowej

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

CERKIEW
[galeria wymaga uzupełnienia w fotografie]
Cerkiew sahryńska po raz pierwszy odnotowana została w 1546 r. Była to świątynia drewniana pod wezwaniem Zesłania Ducha Świętego, która uległa zniszczeniu z nieznanych przyczyn, a w 1775 r. stała we wsi druga cerkiew drewniana, nowa. Obok niej w 1780 r. wzniesiona została drewniana dzwonnica. W 1873 r. zaczęła się budowa nowej cerkwi, jednak w 1875 r. carat zlikwidował miejscową linię chrześcijańskiej tradycji kijowskiej i greckokatolicka parafia sahryńska została podporządkowana moskiewskiemu kościołowi prawosławnemu, wrogiemu wobec ukraińskiej tradycji kijowskiej. Ukończona w 1878 r. nowa cerkiew nie tylko otrzymała nowe wezwanie świętych Cyryla i Metodego, ale i podporządkowana została prawosławiu moskiewskiemu [Słobodian, 363]. Po I wojnie światowej polskie władze państwowe zamknęły cerkiew, a kościelne przemocą wyświęciły ją 13 kwietnia 1923 r. na kościół rzymskokatolicki [Niedzwiedź, 443]. W latach 20. miejscowy kapłan prawosławny, ks. Kalinnik (Nesterenko) przyjął neounie [Pelica 2009, 182], jej wiernymi byli rzymskokatoliccy koloniści. Po wkroczeniu do Rzeczpospolitej wojsk niemieckich cerkiew jesienią 1939 r. wróciła do prawosławnych mieszkańców Sahrynia. Taki stan utrzymał się do marca 1944 r. [Słodobian, 182]. Dnia 10 marca 1944 r. cerkiew stała się miejscem schronienia części ukraińskich mieszkańców wsi przed napadem polskich oddziałów partyzanckich Armii Krajowej, mimo to została zbezczeszczona: w cerkwi zamordowano być może nawet kilkadziesiąt osób, w tym dzieci, o dwójce których jedno ze świadectw mówi, iż zostały przybite do wrót świątyni.

DAWNY CMENTARZ
Galeria przedstawia stan cmentarza w Sahryniu w dniu 4 czerwca 2008 r.