МАЙДАН СТАРИЙ/Майдан Княжпільський (pol. Majdan Stary/Majdan Księżpolski) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie biłgorajskim. W 1943 r. zamieszkiwało ją 117 Ukraińców, 564 Polaków [APL, GDL, zespół 498, sygn. 139, k. 183].
HISTORIA
Pierwsza wzmianka z 1696 roku [Niedźwiedź 2003, ].
Przez pewien czas funkcjonowała nazwa Majdan Księżpolski obejmująca Majdan Stary i Majdan Nowy.
Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 roku zmieniło się oblicze kulturowe wsi, bo część dawnych wiernych Cerkwi ruskiej (tej sprzed 1875 roku) została przez Kościół przeciągnięta na obrządek rzymskokatolicki i ulegała polonizacji. Dane o ilości i nazwisk tych ludzi kościół i państwo do dziś nie podały, co stwarza wrażenie, że wieś od wieków była polska.
W 1919 roku rząd Rzeczpospolitej Polskiej i łacińska diecezja lubelska na drodze przemocy administracyjnej pozbawili wiernych cerkwi i oddali ją do użytku rzymskim katolikom. Wywodzili się oni z dawnych wiernych katolickiej Cerkwi ruskiej sprzed 1875 roku [Słobodian 2005, 282]. W spisie ludności z 1921 roku na 711 mieszkańców odnotowano 133 Ukraińców, 4 Żydów, reszta deklarowała narodowość polską.
Prawdopodobnie ostatni prawosławni, aby uniknąć wygnania, zmienili wyznanie w II połowie 1944 roku. Kościół nie uznawał jednak rzymskich katolików-Ukraińców, więc zmuszeni zostali także do utraty swej ukraińskiej tożsamości narodowej. Informacje o przymusowym przyjęciu nowego wyznania są przez władze kościelne i państwowe ukrywane. Pomimo niepolskiej przeszłości wsi używana jest jej polska wykładnia, np. wierni obrządku greckounickiego uznawani są za Polaków i rzymskich katolików, cerkiew uważana jest za kościół.
KOMENTARZE
Na grobie ofiar mordu formacji III Rzeszy w dniu 3 lipca 1943 roku widnieje błędny napis, iż mord jest „hitlerowsko-ukraiński”, co zawiera błąd, bowiem współuczestnikami mordowania mogły być Ukraińcy będący członkami nie ukraińskiej, a niemieckiej formacji państwowej.
Na płycie z danymi o ofiarach pacyfikacji wsi przez oddziały SS w dniu 24 czerwca 1943 roku znajdują się nazwiska ukraińskie: Tyszko, Żerebiec.
Brak wzmianki o wsi w: [Saładiak 1993], a także [Ukrajinśki żertwy Chołmszczyny… 2021].
DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Majdan Stary jest wsią o bizantyjsko-ruskim/ukraińskim rodowodzie. Obecny stan zapomnienia czy odrzucenia jego niepolskiej przeszłości wynika z przemocy administracyjnej kościoła i państwa nad mieszkańcami tej wsi. Ucisk polityczny państw lub formacji społeczno-kulturalnych uważających osoby wyznania prawosławnego lub Rusinów/Ukraińców za ludność wrogą wpłynął także na dzisiejszy stan ukraińskiej kultury materialnej. Należą do niej:
- miejsce po cerkwi drewnianej,
- cmentarz zmarłych wyznania greckounickiego i prawosławnego,
Wyniki monitoringu z 2020 roku.
CERKIEW
Cerkiew greckounicka pod wezwaniem Zaśnięcia NMP wzmiankowana 1689 roku [Niedźwiedź 2003, 293], a także w 1714 roku [Słobodian 2005, 281]. Nową cerkiew drewnianą zbudowano w 1733 roku. Po narzuceniu prawosławia rosyjskiego w 1875 roku mieszkańcy wsi prosili prawosławne władze biskupie o pozwolenie na budowę nowej świątyni; w 1907 roku została ona wybudowana i poświęcona; stara cerkiew w tym samym roku uległa rozebraniu. Świątynia prawosławna Imperium Rosyjskiego nie stanowiła części ukraińskiego dziedzictwa kulturowego; parafie prawosławia rosyjskiego niekiedy – i tylko pośrednio – wspierała pierwotną ruską tożsamość kulturalną mieszkańców wsi Chełmszczyzny.
Zagarnięta przez Kościół w 1919 roku, przebudowana po II wojnie, obecnie wykorzystywana dla potrzeb kultu łacińskiego [Słobodian 2005, 281–282]. W publikacjach używane są wobec tego problemu formuły „cerkiew wyświęcono na kościół rzymskokatolicki” czy „świątynię rekonsekrowana” itp., co można odczytywać jako ukrycie przemocy kościoła i państwa, a także wyraz manipulacji nad świadomością człowieka, gdyż „wyświęcenie” w rycie rzymskokatolickim ma unieważnić poświęcenie w rycie prawosławnym i zlikwidować przeszłość obiektu jako taką.
CMENTARZ I – stary
Położony wokół cerkwi, zachował się tylko nagrobek Sokołowskiego z 1831 roku z napisem w języku polskim wykonany w stylistyce sepulklarnej prawosławia Cesarstwa Rosyjskiego.
CMENTARZ II – nowy
Cmentarz powstał w połowie XIX wieku [Kawałko 1994, 116], gdy pochówki na cmentarzu koło cerkwi stały się niemożliwe. Zachowały się nagrobki charakterystyczne dla stylistyki sepulklarnej prawosławia Cesarstwa Rosyjskiego. Brak napisów w języku ukraińskim. Ukraińcy pomimo przewagi liczebnej nie zdołali utworzyć na Chełmszczyźnie w XIX–XX wieku własnych organizacji gwarantujących m.in. wpływ na pisownię w sferze publicznej. Ich nazwiska dominujące instytucje obce – rosyjska cerkiew prawosławna, polski kościół rzymskokatolicki – zapisywały rosyjską cyrylicą lub łacinką polską. Odczytane nazwiska cyrylickie w pisowni pierwotnie rosyjskiej, które podano w wersji ukraińskiej i polskiej: Будзинський/Budzyński, Дзюра/Dziura, Зань/Zań, Литковець/Litkowiec, Мелех/Mełech, Сайкевич/Sajkiewicz; trzech nazwisk nie odczytano.
Nazwiska ukraińskie w pisowni polskiej, m.in.: Adamczuk, Demko, Hanas, Iwańczuk, Iwanicki, Kozak, Łogin, Korobczuk, Litkowiec, Pawełko, Piskor, Tyszko, Wojtyło, Zań. Należą one do potomków dawnych mieszkańców wsi wyznania greckounickiego lub prawosławnego, które zostały zmuszone do zmiany wyznania na rzymskokatolickie.
BIBLIOGRAFIA
Danuta Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994.
Józef Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003.
Andrzej Saładziak [opr.], Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce, Warszawa 1993.
Wasyl Słobodian, Cerkwy Chołmśkoji jeparchiji, Lwiw 2005.
Ukrajinśki żertwy Chołmszczyny i piwdennoho Pidlaszszia u 1939-1944 rr. (Lubłynśkyj dystrykt Generalnoji Buberniji), opr. Ihor Hałahida, Myrosław Iwanyk, Lwiw 2021.
Mariusz Zajączkowski, Pod znakiem króla Daniela. OUN-B i UPA na Lubelszczyźnie 1944–1950, Lublin-Warszawa 2016.
Mariusz Zajączkowski, Ukraińskie podziemie na Lubelszczyźnie w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944, Lublin-Warszawa 2015.