ЛИПСЬК або ж ЛИПСЬКО (pol. Lipsko) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie zamojskim. W 1943 r. zamieszkiwało ją 161 Ukraińców, 900 Polaków, 13 Niemców [APL, GDL, zespół 498, sygn. 139, k. 227].

HISTORIA

Lipsko jest wsią o bizantyjsko-ruskim/ukraińskim rodowodzie . Obecny stan zapomnienia/odrzucenia jej niepolskiej przeszłości wynika z przemocy kościoła i państwa nad mieszkańcami wsi Lipska.

Po raz pierwszy wymieniona w dokumentach w 1398 roku, własność prywatna Dmytra z Goraja [Niedźwiedź 2003, 262].

Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 roku przeważająca część dawnych wiernych Cerkwi ruskiej (tej sprzed 1875 roku) przeszła na katolicyzm w obcym im dotychczas rycie łacińskim i uległa polonizacji. Ich ilości i nazwisk Kościół do dziś nie podał.

W 1919 roku rząd Rzeczpospolitej Polskiej i łacińska diecezja lubelska na drodze przemocy administracyjnej pozbawili prawosławnych wiernych cerkwi i oddali ją do użytku rzymskim katolikom (informuje o tym tablica upamiętniająca erygowanie parafii na ścianie kościoła i strona internetowa parafii łacińskiej). Wywodzili się oni z dawnych wiernych katolickiej cerkwi ruskiej sprzed 1875 roku.

W okresie Generalnego Gubernatorstwa we wsi działała parafia Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej odwołującej się do tradycji ukraińskiego prawosławia kijowskiego. Objęła ona cerkiew odebraną wiernym w 1919 roku przez władze RP i Kościół [Słobodian 2005, ], jednak miejscowe prawosławie zostało ostatecznie zniszczone przez ponowne objęcie Chełmszczyzny przez administrację RP i Kościoła w 1944 roku.

Nazwiska osób, zmuszonych w 1919 roku i latach 1944-1945  do zmiany wyznania na rzymskokatolickie do dziś przez odpowiednie władze nie zostały opublikowane, co uniemożliwia młodemu pokoleniu zapoznanie się ze swą prawdziwą tradycją.

Prawdopodobnie ostatni Ukraińcy zmienili wyznanie pod koniec 1944 roku, a ponieważ Kościół nie uznawał rzymskich katolików-Ukraińców, zmuszeni zostali do utraty ukraińskiej tożsamości narodowej.

KOMENTARZE

Strona internetowa parafii informuje o bezwzględnym nacisku na wiernych egzekwowanym przez kościół i rozbiciu dawnej wschodniej wspólnoty wiernych:  w 1917 roku cerkiew zajęli łacinnicy, a w 1919 roku biskup lubelski Fulman erygował parafię łacińską [dostęp 4.9.2022]. W nowych ramach politycznych i wyznaniowych pozbawieni zostali szans na dochowanie wierności tradycji wschodniej.

Na początku lat 90. Wiesław Bondyra napisał, że we wsi istniały dwie cerkwie, drewniana i murowana, obydwie miały spłonąć podczas tej wojny. Uwagę przywraca to, że chociaż świątynia murowana miała stać „na miejscu drewnianej”, to drewniana też spłonęła (może stałą gdzieś obok, bo w przeciwnym razie logiki tu brak).

Dwa lata później, w 1994 roku, Danuta Kawałko – nieposiadająca Bondyry w bibliografii, chociaż pracowali na tym samym terenie – stwierdziła, że murowana „cerkiew spłonęła w 1943 r.”

Potem Józef Niedźwiedź stwierdził, że w nocy z 27 na 28 1942 r. w czasie akcji oddziału BCH pod dowództwem „Azji” „spłonął drewniany kościół z XVIII wieku”. Ten autor powołał się przy tym na Bondyrę, chociaż ten pisał o cerkwi, nie o kościele (jednocześnie podał błędny rok wydania książki Bondyry: 1993, powinno być: 1992); miała wtedy spłonąć i cerkiew murowana. Mamy więc do czynienia z dwoma autorami utrzymującymi równoległe istnienie dwóch cerkwi w Lipsku i równoległy ich pożar.

Autor najbardziej specjalistycznej pracy o cerkwiach chełmskich, Wasyl Słobodian, 10 lat później nie odesłał do żadnego wydania o latach 40., bo po prostu „wiedział”: cerkiew murowana „spłonęła w 1944 r.”.

Faktem pozostaje to, że cerkwi nie ma w Lipsku ani jednej. Do dziś na podstawie wymienionych poważnych a niekiedy specjalistycznych nie sposób dowiedzieć się, jak doszło do ich zniknięcia, i jak doszło to tak wielkich różnic u tylu naukowców.  

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Ucisk polityczny państw lub formacji społeczno-kulturalnych uważających Rusinów/Ukraińców za ludność wrogą wpłynął na to, że ukraińska kultura materialna zachowała się szczątkowo. Należą do niej:

1.  miejsce po cerkwi drewnianej, następnie murowanej (obecnie zajęte przez kościół),
2. cmentarz z nagrobkami zmarłych wyznania greckounickiego lub prawosławnego.

Wyniki monitoringu z 2021 roku.

Cerkiew

Pierwsza wzmianka o cerkwi 1510 rok; w 1863 roku stała tu cerkiew pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana; w 1861 roku Konstanty Zamojski ufundował cerkiew murowaną pod wezwaniem Iwana Złotoustego, która spłonęła w 1944 roku [Słobodian 2005, 261; J. Niedźwiedź utrzymuje, że stało się to w 1943 roku: Niedźwiedź 2003, s. 263]. W 1875 roku władze carskie erygowały w Lipsku rosyjską parafię prawosławną.

Wg J. Niedźwiedzia we wsi współistniały cerkiew stara i nowa; obydwie zniszczył oddział AK w nocy z 27 na 28 grudnia 1942 roku, jakkolwiek celem jego ataku mieli być koloniści niemieccy [Niedźwiedź 2003, 264]. W. Słobodian nie wspomina o losach cerkwi drewnianej.

Cerkwisko

Na miejscu cerkwi murowanej zbudowano wkrótce po II wojnie światowej kościół rzymskokatolicki [Słobodian 2005, 261]. Parafia nie podała informacji o tym, że stoi on na placu cerkiewnym. W kościele zachowała się ikona Marki Boskiej z cerkwi greckounickiej.

CMENTARZ

Założony prawdopodobnie w połowie XIX wieku dla miejscowej parafii greckounickiej [Kawałko 1994, 301]. Na cmentarzu zachowały się nagrobki charakterystyczne dla stylistyki sepulklarnej prawosławia Cesarstwa Rosyjskiego. Z Wołynia pochodził zmarły w 1908 roku paroch lipski Tychin Kwaśniecki, na co wskazują słowa epitafium w języku rosyjskim: „Tu, daleko od ojczystego Wołynia znalazł wieczny odpoczynek…”.

Na grobie parocha greckounickiego Pawła Groszkowskiego (1800–1863) znajduje się tablica z napisem w języku polskim.

Na nagrobkach nie ma napisów w języku ukraińskim. Ukraińcy nie zdołali utworzyć na Chełmszczyźnie w XIX–XX wieku własnych organizacji gwarantujących m.in. wpływ na pisownię w sferze publicznej. Ich nazwiska dominujące instytucje obce – rosyjska cerkiew prawosławna,  polski kościół rzymskokatolicki – zapisywały rosyjską cyrylicą lub łacinką polską.

Niżej odczytane nazwisko w pisowni pierwotnie rosyjskiej, które podano w wersji ukraińskiej i polskiej: Квасницький/Kwaśnycki.

Nazwiska ukraińskie w pisowni polskiej:  Adamczuk, Bondyra, Dyk, Dziedziurko, Harasim, Iwaniak, Gradziuk, Janeczko, Kawałko, Klimko,  Manastyrska, Matwiejczuk, Milczuk, Niańko, Pietrynko, Paszko, Sołoducha, Sapiłko, Sapiło, Teterycz,Tarajko,  Tyszko,  Wojtsiuk, Zub.  Należą one do potomków dawnych mieszkańców wsi wyznania greckounickiego lub prawosławnego, którzy zostali zmuszeni do zmiany wyznania na rzymskokatolickie.

BIBLIOGRAFIA

Wiesław Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin-Zamośc 1992, s. 64.

Danuta Kawałko, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994, s. 301.

Józef Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003, s. 264.

Wasyl Słobodian, Cerkwy Chołmśkoji jeparchiji, Lwiw 2005, s. 261.