ЛАЗИСЬКА (pol. Łaziska) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie zamojskim. W 1943 r. zamieszkiwało ją 483 Polaków, 155 Niemców, 55 etnicznych Niemców [APL, GDL, zespół 498, sygn. 139, k. 961].

HISTORIA

Pierwsza wzmianka o wsi: 1394 rok; stanowiła przez wieki własność szlachecką  [Niedźwiedź 2003, 278].

Po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905 roku część dawnych wiernych Cerkwi greckounickiej (tej sprzed 1875 roku) przeszła na katolicyzm w obcym im rycie łacińskim i podlegała polonizacji. Ich ilości i nazwisk kościół i państwo do dziś nie podały. Podobnie odpowiednie władze nie upubliczniły danych o rzymskich katolikach, którzy zjawili się w latach 1944–1945. Uniemożliwia młodemu pokoleniu zapoznania się ze swą prawdziwą tradycją.

W 1919 roku rząd Rzeczpospolitej Polskiej i łacińska diecezja lubelska przemocą pozbawili wiernych cerkwi i oddali ją do użytku rzymskim katolikom. Wywodzili się oni z dawnych wiernych katolickiej Cerkwi ruskiej sprzed 1875 roku, jednak państwo polskie i kościół pozbawili ich szans na dochowanie wierności tradycji wschodniej.

W spisie ludności z 1921 roku wszyscy mieszkańcy podali narodowość polską, wyznanie prawosławne – 137, łacińskie – 169,  wiarę Mojżeszową – 11 osób [Ukrajinśki żertwy Chołmszczyzny… 2021, 435].

W okresie wojny władze Generalnego Gubernatorstwa w listopadzie 1942 roku wygnały ze wsi 184 Ukraińców [Ukrajinśki żertwy Chołmszczyzny… 2021, 435].

We wsi działała w czasie wojny parafia Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej odwołującej się do tradycji ukraińskiego prawosławia kijowskiego. Objęła ona cerkiew odebraną wiernym w 1919 roku przez władze RP i Kościół [Słobodian 2005, 257]. Miejscowe prawosławie zostało ostatecznie zniszczone po ponownym objęciu Chełmszczyzny przez administrację RP i Kościoła w 1944 roku.

KOMENTARZE

Brak Anatola Waszczuka wśród hitlerowskich ofiar Łazisk w: Ukrajinśki żertwy Chołmszczyzny… 2021, s. 435. Zgodnie z treścią tabliczki na grobie na cmentarzu prawosławnym został on zamordowany dnia 10 IX 1942 roku w Hajownikach.

W tym samym wydaniu na tej samej stronie błędnie podano kartę 329 zamiast 961 dla zespołu APL, GDL 498,  sygn. 139 zawierającego dane o spisie ludności z 1943 roku.

Błędnie podał Józef Niedźwiedź informację o wysiedlenie Lazisk w listopadzie 1942 roku przez Niemców [Niedźwiedź 2003, 279], bo według spisu z 1943 roku we mieszkali sami Polacy, a zatem wysiedleni zostali tylko Ukraińcy, co autor przemilczał.

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Łaziska są wsią o bizantyjsko-ruskim/ukraińskim rodowodzie cywilizacyjnym. Obecny stan zapomnienia czy odrzucenia ich niepolskiej przeszłości wynika z przemocy administracyjnej kościoła i państwa nad jej mieszkańcami tej wsi. Ucisk polityczny państw lub formacji społeczno-kulturalnych uważających osoby wyznania prawosławnego lub Rusinów/Ukraińców za ludność wrogą wpłynął także na dzisiejszy stan ukraińskiej kultury materialnej. Należą do niej:

1. miejsce po cerkwi drewnianej,
2. cmentarz z nagrobkami zmarłych wyznania prawosławnego, 

Wyniki monitoringu z 2020 roku.

CERKIEW

Najstarsze informacje o cerkwi łaziskiej datowane są na 1436 rok. W 1870 roku dokumenty wizytacji biskupiej odnotowały we wsi cerkiew drewnianą pw. Najświętszej Matki Boskiej. Na jej miejscu władze Imperium Rosyjskiego wzniosły cerkiew prawosławną, murowaną, którą poświęcono w 1913 roku. Po I wojnie światowej zamknięta przez władze RP, potem wykonywała funkcje kościoła łacińskiego, a w czasie II wojny znowu była miejscową cerkwią parafialną. Ponownie użytkowana przez wiernych wyznania rzymskokatolickiego od 1945 roku, uznawana zarazem za „kościół”, przy czym została przebudowana: stara bania została zniszczona i zastąpiona przez wieżę z dzwonnicą [Słobodian 2005, 256–257].

Budowla z 1913 roku istniejąca do dziś – to typowa dla Chełmszczyzny świątynia prawosławna Imperium Rosyjskiego, która nie stanowi części ukraińskiego dziedzictwa kulturowego. Parafia prawosławia rosyjskiego w oparciu o nią i siłę polityczną państwa niekiedy – i tylko pośrednio – wspierała pierwotną ruską tożsamość kulturalną mieszkańców wsi, m.in. w parafii niekiedy posługę duszpasterska sprawowali księża, którym było bliskie chrześcijaństwo nawiązujące do tradycji prawosławnej metropolii Kijowa X-XVII wieku. Od czasu zniszczenia Księstwa Halicko-Włodzimierskiego w wyniku podboju przez Królestwo Polskie w XIV wieku Cerkiew kijowska (od 1875 roku pośrednio także moskiewska) pozostawała aż do deportacji z latach 1944-1947 roku przestrzenią społeczno-kulturalną pozwalającą wiernym na zachowanie części własnej tożsamości.

CMENTARZ

Miejsce po cmentarzu sprzed 1875 roku nieznane. W związku z utworzeniem parafii prawosławnej Imperium Rosyjskiego miał zostać po 1875 roku wytyczony cmentarz prawosławny  [Kawałko 1994, 193–194].

 Na cmentarzu zachowały się nagrobki charakterystyczne dla stylistyki sepulklarnej prawosławia Cesarstwa Rosyjskiego. Na nagrobkach nie ma napisów w języku ukraińskim. Ukraińcy pomimo przewagi liczebnej nie zdołali utworzyć na Chełmszczyźnie w XIX–XX wieku własnych organizacji gwarantujących m.in. wpływ na pisownię w sferze publicznej. Ich nazwiska dominujące instytucje obce – rosyjska cerkiew prawosławna, polski kościół rzymskokatolicki – zapisywały rosyjską cyrylicą lub łacinką polską.

Oto odczytane nazwiska cyrylickie w pisowni pierwotnie rosyjskiej, które podano w wersji ukraińskiej i polskiej: Бігунець/Bieguniec, Чехира/Czechyra, Морокишка/Morokiszka.

Nowy cmentarz

Nazwiska ukraińskie w pisowni polskiej, m.in.: Adamczuk, Bieguniec, Biłan, Drymlak, Galan, Grzesiuk, Hukała, Morokiszka, Mroziuk, Niścior, Ryńko, Sałach, Sochań, Soroka, Swiszcz, Tarajko, Wojtasiuk. Należą one do potomków dawnych mieszkańców wsi wyznania greckounickiego lub prawosławnego, które zostały zmuszone do zmiany wyznania na rzymskokatolickie.

BIBLIOGRAFIA