КНЯЖПІЛЬ (pol. Kniaźpol, Księżpol) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie biłgorajskim. W 1943 r. wieś zamieszkiwało 664 Ukraińców, 360 Polaków [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 169].

HISTORIA
Pierwsze wzmianki o istnieniu prawosławnej cerkwi w Księżpolu pochodzą z dokumentów podatkowych z 1507 r., a zatem mogła istnieć tu także miejscowa parafia prawosławna ruskiej/ukraińskiej metropolii kijowskiej (cerkiew mogła być też filią innej parafii). Powtórnie erygowana jako unicka w 1679 r. Od 1875 r. księżpolska parafia w wyniku likwidacji unickiej diecezji chełmskiej przez władze carskie ponownie funkcjonowała jako prawosławna, wchodząc jednak nie w skład kijowskiej, a obcej organizacji cerkiewnej: Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Po 1918 r. władze RP nie dopuściły do jej restytucji [Pelica].
W 1923 r. we wsi społeczność ukraińska prywatną szkołę ukraińską, podobnie jak w Obszy i Biszczy [Wid deportacji do deportaciji III, 775]. W okresie II wojny światowej w Księżpolu funkcjonowała reaktywowana parafia prawosławna nawiązująca do tradycji kijowskiej. Na początku 1944 r. założony został posterunek niemieckiej Policji Ukraińskiej, który miał chronić ludność ukraińska przed napadami polskich oddziałów partyzanckich i band rabunkowych [Wid deportaciji do deportaciji III, 598].
U Pisulińskiego brak wzmianek o wynikach deportacji obywateli polskich narodowości ukraińskiej z Księżpola do Ukraińskiej SRR w latach 1945-1946. Brak informacji o akcji „Wisła” w 1947 r. w: Misiło 2013, 1018.

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Wyniki monitoringu z lata 2015 r.

CERKIEW
W 1858 r. na miejscu poprzedniej, drewnianej cerkwi wzmiankowanej w 1507 r., została wybudowana nowa, murowana świątynia pod wezwaniem Podniesienia Krzyża Pańskiego. Jej fundatorami byli Zamojscy i lokalna społeczność. Cerkiew posiadała murowaną dzwonnicę. W wyniku działań zbrojnych w 1915 r. świątynia została uszkodzona. Po 1918 r. przejęta przez Kościół katolicki dla zakładanej w Księżpolu parafii rzymskokatolickiej. Remontowana w 1924 r. Podczas przystosowywania do kultu parafii łacińskiej świątynia utraciła wiele charakterystycznych elementów świadczących o wielowiekowych tradycjach miejscowości i jej mieszkańców – nowi właściciele wprowadzili na ich miejsce dotychczas nieznane elementy urządzenia świątyni.
W 1937 r. wysiłkiem społeczności prawosławnej zbudowano cerkiew drewnianą. Zburzona w 1938 r. w ramach państwowej akcji niszczenia świątyń prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu.
Zabytkowymi elementami znajdującymi się w dzisiejszej świątyni w Księżpolu są barokowa chrzcielnica oraz żyrandol sięgający czasów gdy świątynia funkcjonowała jako cerkiew.
Fotografie Michała Przyjałkowskiego-Hryniewieckiego.

CMENTARZ stary

Położony około 200 metrów od cerkwi, rok założenia nieznany, najstarsza inskrypcja z 1828 roku. Większość dawnego cmentarza zniszczona przez pochówki rzymskokatolickie. Fotografie z 2020 roku.

CMENTARZ nowy
Położony ok. 700 m od cerkwi w kierunku północno-wschodnim, założony około 1875 roku przez rosyjską parafię prawosławną zrzeszającą miejscowych Rusinów. Odczytano oprócz jednego nazwiska zmarłych zapisane cyrylicą rosyjską (tu podano w wersji spolszczonej): Chil, Dybiak, Karabin, Korolak, Lwus, Łohin, Pawlicha, Radyk, Senczyna, Zin. Fotografie Michała Przyjałkowskiego-Hryniewieckiego.

BIBLIOGRAFIA
Budzyński Z. „Sieć parafialna prawosławnej diecezji Przemyskiej na przełomie XV i XVI wieku”. Polska – Ukraina 1000 lat sąsiedzstwa, Przemyśl, 1990. T.1, str. 144;
„Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, Warszawa, 1883, T. 4. s. 830;
ЦДIА, фонд 693, опис 1, справа 431, аркуш 9.
Saładiak A. „Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce”, Warszawa, 1993;
Zabytki Architektury i budownictwa w Polsce. Województwo Zamojskie 48. Ośrodek dokumnenacji zabytków, Warszawa, 1991, s. 48;
Interpelacja posła Stepana Barana do premiera rządu (1938), „Надбужанщина — Нюйорк, Париж, Сiдней, Торонто. 1986 Т. 1. С 700-713;
Холмьский православний народнiй календар на р. Холм С. 61.