ЧЕСНИКИ (pol. Cześniki) – wieś w powiecie zamojskim. W grudniu 1942 roku zamieszkiwało ją 787 Ukraińców i podobna ilość Polaków [APL, zespół 513, sygn. 32, k. [?]].

HISTORIA

Autor książki o Grodach Czerwieńskich, rosyjski historyk Łoginow, na początku lat 80. XIX wieku otrzymał od miejscowego parocha prawosławnego Smołencia informacje o cerkwi. Słobodian odczytał tekst Łoginowa tak, że przy cerkwi księgi metrykalne prowadzone był od 1777 roku, jakkolwiek tekst Łoginowa należałoby odczytać inaczej: w cześnickich księgach metrykalnych istniała wzmianka o cerkwi pod 1777 rokiem [Łoginow 1885, 361; por. Kawałko 1994, 186]. Autor narzekał jednocześnie na skąpe dane o historii świątyni.

W 1914 roku w Cześnikach urodził się w rodzinie prawosławnej (ukraińskiej?) Teodor Duda, późniejszy podpułkownik WP, szef WUBP w Rzeszowie w 1947 roku, aktywny w walce z UPA w województwie rzeszowskim [Akcja „Wisła” 2013, 1150]. W 1931 roku był sekretarzem Komitetu Rejonowego KPZU na powiat tomaszowski [Zajączkowski 2015, 69].

W 1939 roku w Cześnikach Wojsko Polskie uciekające przed armią niemiecką zniszczyło część wsi i zamordowało nieznaną ilość mieszkańców, co miało być odpowiedzią na atak tychże [Mańkowski 1978, 52]. Zygmunt Mańkowski – jak zapewne i jego źródło: W. Białasiewicz – nie podał liczy i narodowości ofiar, stąd można wnioskować, że byli to Ukraińcy.

Pod koniec 1942 roku Cześniki stały się miejscem docelowym niemieckich kolonistów, osiedlanych tu przez administrację GG. [Zamojszczyzna… 1997, I, 192], skąd uprzednio wysiedleni zostali mieszkańcy [J. Mirski, Wysiedlanie w powiecie zamojskim, w: Zamojszczyzna… 1997, II, 341], zapewne ukraińscy, czego wskazane źródło nie podaje, sugerując, że byli Polakami. Stąd w 1943 roku niemiecki spis ludności odnotował, że wieś zamieszkiwało 266 Polaków [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 907]. Natomiast cześniczanie w liczbie około 787 osób zostali rozproszenie po różnych wsiach Hrubieszowszczyzny [M. Iwanyk, informacja z 2.9.2020].

Armia Krajowa zamordowała w Sahryniu w trakcie mordu masowego w dniu 10 marca 1944 roku mieszkankę Cześnik Ksenię Parosz [M. Iwanyk, j.w.].

Obecnie brak publikacji danych o deportacji mieszkańców Ukraińców do Ukraińskiej SRR w latach 1944–1946 i o akcji „Wisła” w 1947 roku, która w Cześnikach zapewne już się nie odbyła.

Parafia wschodnia

W 1872 roku parafia greckokatolicka liczyła 770 wiernych. [Saładiak, 312]. W okresie międzywojennym parochem w Cześnikach był. m.in. ksiądz Łaszczuk, oddany swym wiernym, o ukraińskiej orientacji narodowej [Wid deportaciji… t. II, 780].

DOKUMENTY

KOMENTARZE

Saładiak podaję błędną datę budowy cerkwi murowanej: 1848 [Saładiak, 312].

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Dzieje polityczne Chełmszczyzny wpłynęły na to, że we wsi nie zachowała się ukraińska kultura materialna. Do ukraińskiej przeszłości wsi należy odnieść:

1. miejsce po prawosławnej, potem greckokatolickiej cerkwi drewnianej istniejącej tu do 1867 roku,
2. miejsce po cmentarzu przy cerkwi,
3. pochówki ukraińskich mieszkańców wsi na cmentarzu prawosławnym.

Niżej wyniki monitoringu z początku sierpnia 2020 roku.

CERKIEW

Cerkiew pw. św. Michała po raz pierwszy wzmiankowana w 1415 roku. W 1967 roku rząd carski ufundował na miejscu cerkwi drewnianej murowaną cerkiew prawosławną, która od 1875 roku należała do miejscowej parafii tego wyznania, ponieważ rząd Imperium Rosyjskiego zlikwidował w tym roku greckokatolicką eparchię chełmską nawiązującą do dawnej kijowskiej metropolii prawosławnej. Zamknięta przez rząd RP po I wojnie światowej, kiedy też przestała istnieć parafia moskiewska. W czasie II wojny należała do parafii Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej w GG. Po wojnie przywłaszczona przez Kościół rzymskokatolicki [Słobodian 2005, 452] (w 1945 ks. Franciszek Zawisza konsekrował świątynie w rycie łacińskim).

Kawałko [186] nie znała lokalizacji cerkwi drewnianej, datowanej przez nią na 1777 rok, co potwierdza, że Słobodian błędnie odczytał zapis Łoginowa [zob. wyżej]. Słobodian stwierdził, że cerkiew murowana stoi na miejscu drewnianej poprzedniczki [Słobodian 2005, 452].

Niżej: prawosławna cerkiew zbudowana przez władze Imperium Rosyjskiego, nie stanowi części ukraińskiego dziedzictwa kulturalnego Cześnik. Była obiektem pośrednio wspierającym ukraińską swoistość kulturalną cześniczan, w tym stanowiła ośrodek parafii, gdzie w różnych okresach posługę duszpasterska sprawowali księża, którym było bliskie chrześcijaństwo o tradycji wywodzącej się z prawosławnej metropolii Kijowa IX-XVII wieku.

CMENTARZ

Cmentarz grzebalny pochodzi z czasów parafii greckokatolickiej. Najstarszy zachowany nagrobek z czytelną inskrypcją pochodzi z 1859 r. Należy przypuszczać, że cmentarz założony został w i poł. IXI w. Od zakończenia OO wojny światowej do pocz. lat 80. nie był użytkowany. Na pocz. lat 80. (do 1984 r.) wykonano porządkowanie połączone z dewastacją. Spychacz wyrównał cmentarz, niszcząc groby i nagrobki. Pozostałe kamienie ustawiono w dwóch grupach. […] Na cmentarzu zachowało się ok. 30 kamiennych nagrobków sprzed 1945 r. [Kawałko 1994, 186].

Dane Kawałko potwierdzone przez nasz monitoring z 2020 roku. Trudno wyrokować o skali zniszczeń dokonanych przez parafię rzymskokatolicką. Zapewne część lewa cmentarza, obecnie łacińska, powstała poprzez likwidację starych pochówków i przeniesienie nagrobków na część prawą. Dalsze niszczenie prawdopodobnie się nie odbyło. Po prawej stronie stoi obecnie dobrze widoczny śmietnik i WC.

Na cmentarzu reprezentowane są nagrobki charakterystyczne dla stylistyki sepulklarnej prawosławia Cesarstwa Rosyjskiego. Do dziedzictwa ukraińskiego należą nazwiska zmarłych osób.

Napisy rosyjskojęzyczne na nagrobkach rejestrują nazwiska (kolejność zgodna z kolejnością zdjąć galerii, podano tylko formę męską w wersji ukraińskiej i polskiej): Липовець/Lipowiec, Чернецький/Czerniecki, Турчинський/Turczyński, Бучко/Buczko, Шокало/Szokało, Nowosad (napis łacinką), Планита/Płanita, Костусяк/Kostusiak, Ремешило/Remeszyło, Гмитрук/Hmytruk, Жеребець/Żerebeć, Кальмук/Kalmuk, Козловський/Kozłowski, Зеневич/Zenewycz, Хресцевич/Chrescewycz, Саміло/Samiło, Бунай (?)/Bunaj(?), Кост[?]/Kost[?}, Бернацький/Biernacki, Сабранко (?)/Sabranko (?), Смоленець/Smołeniec, Смигельський/Śmigielski, Кузинський/Kuzyński.

Warto osobno wymienić nagrobki:

1. dzieci parocha Smołencia, Iwan i Josyfa, które zmarły w 1859 roku;
2. Stefana Kupycza, 17-letniego absolwenta gimnazjum;
3. nieetatowego diaka Illi Kupycza, zm. w 1908 roku;
4. parocha Cześnik, księdza Josyfa Smołencia, zm. w 1885 roku (w „lapidarium” w głębi cmentarza);
5. zmarłym w Rosji w czasie wojny (zapewne chodzi o ofiar tzw. biżenstwa z 1915 roku z Chełmszczyzny w głąb Rosji).