Czermno* | APOKRYF RUSKI

ЧЕРМНО (pol. Czermno) – do 1945 roku wieś ukraińska w powiecie tomaszowskim. W 1943 roku wieś zamieszkiwało 423 Ukraińców, 278 Polaków [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 984].

HISTORIA

Miasto staroruskie, po raz pierwszy wymienione w latopisie pod 981 rokiem, kiedy podana została informacja o pochodzie księcia Włodzimierza Swiatosławowycza na „Lachów”, w wyniku którego do Rusi Kijowskiej przyłączono grody „Czerwień, Przemyśl i inne miasta”. Przyjęty jest pogląd, że w I połowie XI wieku Czerwień był stolicą Grodów Czerwieńskich. [W latopisie] pod rokiem 1255 wymieniona została Ziemia Czerwieńska, uważana za część składową Ziemi Wołyńskiej. W historiografii powszechny jest pogląd o tym, że Czerwień był stolicą księstwa udzielnego. Znany jest tylko jeden książę panujący w Czerwieniu – Wsewołod Wsewołodowycz (wnuk Mścisława Izjasławycza], wymieniony jako książę czerwieński w Latopisie Hałycko-Wołyńskim pod 6712 rokiem (faktycznie chodzi o wydarzenia z lat 1208-1210). Po raz ostatni Czerwien wymianiony jest pod 6797, czyli 1289 rokiem.

Źródło: Czerweń, w: Encykłopedija istoriji Ukrajiny, t. 10, Kyjiw 2013.

Czerwień, gród feudalny i znaczny ośrodek miejski, został zlokalizowany przez Zoriana Dołęgę Chodakowskiego we wsi Czermno […]. […] przekazy latopisarskie z lat 1018, 1031, 1097, 1121, 1157, 1663, 1173, 1205 wskazują na doniosłe znaczenie dominującego nad żyznym i ludnym zapleczem Czerwienia w rywalizacji polsko-ruskiej o posiadanie tego ważnego węzła komunikacyjnego […]. W wiekach XI-XII zwierzchność nad Czerwieniem sprawują przez swoich posadników książęta włodzimierscy. […]

We wsi Czermno zachował się dobrze czytelny w terenie kompleks obronny i osadniczy (około 100 ha) złożony z kilku elementów: grodziska, podgrodzia obwarowanego, osady i cmentarzyska na kępie, drogi dojazdowej na grobli przez łąki, wału w lesie tyszowieckim, na przedpolu południowym grodziska oraz kurhanów w tymże lesie. […] Materiał zabytkowy […] nawiązuje bezpośrednio do kultury materialnej Rusi Kijowskiej […].

Andrzej Poppe, Czermno, w: Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 1, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s. 40.

Obecne Czermno wzmiankowane jest począwszy od XIV wieku. Przez wieki stanowiło własność szlachecką, m.in. Łaszczów. W 1827 roku zamieszkiwało ją 367 mieszkańców. Spis z 1921 roku wykazał 104 domy (w tym 12 niezamieszkałe), 214 Ukraińców, 27 Żydów i innych mieszkańców [Niedźwiedź 2003, 84-85].

Prawdopodobnie wszyscy mieszkańcy-Ukraińcy w ramach tzw. repatriacji uciekli do Ukraińskiej SRR w latach 1944–1945 w obawie przed terrorem i mordami AK i BCH. W 1947 roku deportacja o kryptonimie „Wisła” w Czermnie nie miała miejsca (brak danych w wydaniu dokumentów Akcja „Wisła” z 2013).

CERKWIE

W Czermnie stała cerkiew być może na terenie uroczyska zwącego się Monastyr, znajdującego się nieopodal Czerwienia, ważnego grodu ruskiego XI-XII wieku;
Cerkiew z XI-XII wieku na terenie grodziska Mistyśko leżącego naprzeciw grodziska Zamczysko za rzeką Syniuchą;
Cerkiew we wsi Czermno pod wezwaniem św. Mikołaja, wymieniana w rejestrach podatkowych z lat 1535-1578. W 1624 roku mieszczanin hrubieszowski Łeontij został wyświęcony przez biskupa Atanazija Pakostę na parocha czermniańskiego. Wasyl Słobodian wysunął hipotezę, że mogła ona zostać zniszczona w czasie walk Bohdana Chmielnieckiego w XVII wieku, bowiem nie jest wymieniana w aktach wizytacji cerkiewnych początku XVIII wieku. [Słobodian, 2005, 449-450].

DOKUMENTY

WSPOMNIENIA

Wieś Czermno położona jest w pobliżu wsi Turkowice i Wakijów. Na południe w odległości 3 km leży miasteczko Tyszowce, a 5 km na zachód – wieś Perespa. Wszystkie te nazwy są historyczne, znane wielu chełmszczanam ze względu na związek z dawnym grodem książęcym Czerwieniem, po którym do dziś ostał się nasyp o kształcie makutry będący podstawą fortecy. W dzieciństwie na jej wałach i w środku znajdowaliśmy groty strzał, srebrne krzyżyki, pierścienie, kielichy i inne przedmioty życia codziennego naszych przodków.

Wieś Czermno nie była wielka, gdzieś 200 domów. Mieszkańcy byli przeważnie Ukraińcami. Polaków było tylko kilka rodzin, dlatego podczas masowego wyświęcenia prawosławnych Ukraińców na katolików przez polskich szowinistów, czemu towarzyszyły przemoc, każdej nocy wybijane okna i grabieże, w naszej wsi nie rozbito żadnego okna. Zorganizowaliśmy samoobronę […].

Po przyjście Niemców nauka w szkole prowadzona była w języku ukraińskim przez nauczycieli z Galicji. […]

Mieliśmy utalentowanych ludzi wśród młodzieży. Jeszcze w latach 30. zorganizowali oni klub ukraiński z kółkiem dramatycznym, wykonywali pieśni ukraińskie. […]

Po spaleniu przez Polaków Sahrynia i Turkowic wsie Czerniczyn, Czermno ciągle żyły w napięciu i pośród obaw. Wiosną 1944 roku, gdy zazieleniły się pola, wyjechały do Hostynnego. […]

W 1943 roku [Polacy – B.H.] zabili wiejskiego krawca Hryhorija Kowalczuka, po prostu tak, przyszli i go zabili.

W 1945 roku, już po zakończeniu wojny, do domu zaczęli wracać zdemobilizowani z armii współmieszkańcy. Nie wiedzieli, że wieś została deportowana, a Polacy ich zabijali. Wtedy zabity został Iwan Zubiak, jego koledze udało się uciec, potem opowiedział o śmierci Iwana. Zabili także Wołodymyra Sołonynkę, którego w 1942 roku Niemcy zabrali na roboty.

Ewakuacja Czermna zaczęła się pod koniec października 1944 roku. […]

Iwan Dudko, Moje seło Czermno, w: Oberehy pamiati. Chołmszczyna i Pidlaszszia. Istorija, kultura, spomyny, Lyjiw 2010, s. 201–203. Tłumaczenie z języka ukraińskiego – B.H.

KOMENTARZE

Wraz z ucieczką do Ukraińskiej SRR Ukraińców czermniańskich przed mordami ze strony AK i BCH rządy państw Rzeczpospolita Polska i ZSRR przerwały 1000-letnią ciągłość kulturalną między dawnym Czerwieniem, a dzisiejszym Czermnem.

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Wyniki monitoringu grodziska Czermno z sierpnia 2020 roku.

Pozostałości grodziska staroukraińskiego