ХОЛМ (pol. Chełm) – do 1945 r. miasto ukraińsko-polskie w powiecie chełmskim. W 1943 r. zamieszkiwało je 2368 Ukraińców, 18 878 Polaków, 145 Żydów, 60 Rosjan, 9 Białorusinów, 6 Cyganów i 349 osób innych [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 205].

HISTORIA

Po deportacji większości mieszkańców Ukraińców do Ukraińskiej SRR w katach 1944-1945 Wojsko Polskie w 1947 r. w ramach deportacji o kryptonimie „Wisła” wygnało z miasta na tzw. Ziemie Odzyskane 133 obywateli RP narodowości ukraińskiej [Akcja „Wisła” 2013, 1018].

DOKUMENTY

Fragment protokołu oględzin zwłok Pawła i Mariji Wasyńczuków sporządzonego przez kierownika śledczego MO Ignacego Górnickiego z Komisariatu MO w Chełmie

W mieszkaniu domu w Chełmie położonym przy ul. Browarnej nr 2 w pokoju sypialnym na podłodze leżą 2 trupy należące do Wasyńczuka Pawła i Wasyńczuk Marii. Zwłoka Wasyńczuka Pawła są położone nogami na wschód i głową na zachód. Zwłoki ubrano w czapkę cyklistówkę, marynarkę, spodnie, skarpetki i półbuty czarne. W okolicy ucha lewego ciągnie się do twarzy struga zaschłej krwi, a od głowy spływa duża plama zaschłej krwi. Zwłoki położone są do góry plecami z podłożonymi pod twarzą obiema rękami.

            Równolegle do opisanych leżą zwłoki Wasyńczuk Marii, zwrócone nogami na zachód, a głową na wschód. Zwłoki ubrane są w chusteczkę na głowie, [w] łatanym palcie, pończochach, skarpetkach, czarnych trzewikach. Od głowy po podłodze spływa duża kałuża krwi częściowo zakrzepłej. Zwłoki ułożone są na lewym boku, częściowo skręcone ku brzuchowi, z podwiniętą jedną nogą i wyciągniętymi przednimi rękami. Na podłodze leżą trzy (3) łuski od pistoletu.

AIPN BU 831/5389, 19 IV 1945 r., k. 6–7.

Fragment protokołu przesłuchania Marii Iwanowskiej, świadka mordu na Pawle i Mariji Wasyńczukach

            Dnia 18 IV 1945 r. około godziny 18. wieczorem wyszłam z mieszkania z zamiarem pójścia do koleżanki i widziałam 5 idących mężczyzn, ubranych po cywilnemu, w czapkach rogatywkach wojska polskiego było 4, a jeden miał na sobie czapkę cywilną cyklistówkę. […] Osobnicy ci zawrócili mnie, mówiąc: „Niech pani wraca, bo idzie Resort, dokona rewizji i pójdzie”. Ja wróciłam do mieszkania swego […] A wszyscy bej wyjątku trzymali w rękach broń krótką z cienkimi lufami. Czterech weszło do mieszkania sąsiada Wasyńczuka Pawła, a jeden pozostał na dworze i obserwował.

Ja po przyjściu do mieszkania, zaciekawiona, odchyliłam od okna znajdującego się w ścianie rozdzielającej mieszkanie moich rodziców od mieszkania Wasyńczuka i zauważyłam, jak 2 osobników prowadzi Marię Wasyńczuk z kuchni do pokoju, przy czym osobnik ubrany w biały kożuszek uderzył M[arię] Wasyńczuk w twarz. Jak ja zobaczyłam, że on ją uderzył i rzucił podłogę, ja chciałam iść do Milicji, ale tam jeden z nich pilnował. A Wasyńczuka Pawła w pokoju nie zauważyłam przez wyżej wspomniane okienko, tylko jego siostra Maria leżała spokojnie bez słów. Następnie ci osobnicy brali na siebie futra Wasyńczuków i do walizki różne rzeczy Wasyńczuków. Następnie Maria Wasyńczuk, leżąc, zaczęła prosiła ich, aby rzeczy przez nich brane zostawili. A oni, nic nie mówiąc, brali, co im się podobało. Później ten, który stał na dworze, przyszedł do nas do mieszkania, mówiąc, abyśmy się nie bali. To powiedziawszy, wyszedł z mieszkania, zamknąwszy drzwi do naszego mieszkania.

Następnie widziałam przez owo okienko, jaki ci osobnicy, zgromadziwszy się w pokoju pierwszym od kuchni i dwóch z nich oddało strzały do Marii Wasyńczuk i zaczęli wychodzić z mieszkania z tłumakami. […] Ci, którzy strzelali do M[arii] Wasyńczuk, to jeden z nich był w rogatywce, a drugi w płaskiej czapce. Strzelając, przyklęknęli obaj na jedno kolano.

AIPN BU 831/5389, k. 9–10.

Fragment sprawozdania dekadowego kierownika PUBP w Chełmie dotyczący mordu na 2 Ukraińcach

Dnia 19 kwietnia 1945 r. zostali zabici Wasylczuk [właśc. Wasyńczuk] Paweł i Maria w mieszkaniu przy ulicy Browarnej nr 2 w Chełmie przez nieznanych sprawców.

Oryginał, maszynopis. AIPN Lu 045/3, Sprawozdanie dekadowe z działalności Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Chełmie za okres od 17.4. 45 r. do 27.4.1945 r., 17 IV 45 r., k. 94.

KOMENTARZE

DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Wyniki monitoringu z 2005 roku.

CERKIEW

Cerkiew Narodzenia NMP. Biskup Jakiw Susza w dziele „Phoenix Tertiato Pedivinus” podawał, że pierwszą cerkiew pod tym wezwaniem zbudował w Chełmie w 1001 roku wielki książę kijowski Włodzimierz. Po raz pierwszy wzmiankowana we źródłach ukraińskich pod 1253 rokiem. Po pożarze w 1256 roku odbudowana przez księcia Danyłę w 1260 roku. W 1638 ponowny pożar zniszczył świątynie i budynki stojącego w jej pobliżu monasteru bazyliańskiego. Odbudowana za biskupa Metodija Terleckiego w latach 1640-1648; przebudowana w 1711 i w 1735 roku, następnie rozebrana. W 1756 roku ukończono budowę nowej cerkwi, która stoi do dziś (wykonuje funkcję kościoła rzymskokatolickiego). [Słobodian 2005, 429-430].

CERKIEW

Świątynia św. Mikołaja z lat 1711-1730, obecnie część zespołu greckokatolickiego seminarium duchownego z 1759 roku. Stoi w miejscu, gdzie znajdowała się wzmiankowana w 1428 roku jej drewniana poprzedniczka. Wielokrotnie przebudowywana. [Słobodian 2005, 438].

CMENTARZ na Górce

Dom Mychajły Hruszewskiego

Upmiętnienie akcji „Wisła”

no images were found

BIBLIOGRAFIA