БІЩА (pol. Biszcza) – do 1945 roku wieś ukraińska w powiecie biłgorajskim. W 1943 roku za  Ukraińców uznało się tu 1527 mieszkańców, 620 za Polaków, 3 przyznawało się do niemieckości, 2 za Białorusinów [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 153].

HISTORIA

Wiek XX

W 1914 roku władze austriackie aresztowały księdza prawosławnego z Biszczy [Wid deportaciji… I, 159].

W 1917 roku wśród byłych żołnierzy armii rosyjskiej znajdujących się w obozach austriackich internowania, którzy podpisali protest przeciwko planom włączenia Chełmszczyzny do przyszłego państwa polskiego był Iwan Żyła z Biszczy [Wid deportaciji… I, 194].

W 1922 roku wrócił z bieżeństwa do Rosji ksiądz Wołodymyr Matwijczuk, który przed wybuchem I wojny światowej był parochem Biszczy. Włądze duchowne skierowały go teraz na parafię do Bończy.[Wid deportaciji… I, 194].

W czasie kampanii przed wyborami do Sejmu RP w 1922 roku mieszkańcy Biszczy wyrazili poparcie dla kandydatów ukraińskich w okręgu wyborczym nr 27 – J. Skrypy i S. Kozyckiego [Wid deportaciji… I, 240].

Na początku lat 20., gdy rząd RP nie dopuścił do powstania szkół ukraińskich bądź prowadzących naukę języka ukraińskiego we wsi z inicjatywy miejscowej ludności powstała prywatna szkoła ukraińska [Wid deportaciji… I, 318]. W tym samym czasie prawosławni biszczanie wystosowali do rządu RP żądanie nadania im pełni swobód demokratycznych [Wid deportaciji… I, 339].

W czasie II wojny światowej w Biszczy istniał posterunek Ukraińskiej Policji Pomocniczej [Pisuliński 2009, 58], co nie uchroniło jednak przed zniszczeniem w 1944 roku przez oddział AK (?) utworzonej na początku lat 40. spółdzielni ukraińskiej [Wid deportaciji… I, 517]. Sam posterunek był atakowany przez oddział Batalionów Chłopskich w październiku 1943 roku, jednak nie został zdobyty [Mankowski, 95]. A. Saładiak błędnie podał, że ataku dokonał oddział UPA [Saładiak, 306].

Według wspomnień Ołeksandra Borowyka sierpniu 1943 roku w Grodysławicach AL lub BCh zamordowały mieszkańców Biszczy: Mykołę Fekę i Mykołę Zania [Wid deportaciji… II, 289].

Według powojennych danych statystycznych w gminie Biszcza zamieszkiwało około 60% ludności ukraińskiej [Pisuliński 2009, 194].

Dane liczbowe o deportacji części mieszkańców Ukraińców z Biszczy do Ukraińskiej SRR w latach 1944-1945 nie są obecnie znane. Podobnie, jak dane o deportacji o kryptonimie „Wisła” w 1947 roku, która odbyła się w lipcu, deportacji dokonał 36 pułk piechoty z 8 DP [Akcja „Wisła” 2013, 838]. Pomimo dwóch wygnań we wsi pozostał pewna ilość Ukraińców, a także rodzin mieszanych i potomków zlatynizowanych unitów posiadających ruski rodowód.

Parafia

W 1872 roku parafia greckokatolicka liczyła 3014 wiernych [Saładiak, 306].

DOKUMENTY

WSPOMNIENIA

Nasza [pochodząca z Grodysławic] rodzina osiadła w Biszczy, ale i tu napady nie ustawały. Pośród białego dnia bandyci napadli na księdza Klucza. W czasie bicia serce mu nie wytrzymało. Pochowany został w Tarnogrodzie koło cerkwi. [O. Borowyk, Serce styskaje bil, w:[Wid deportaciji… II, 290].

KOMENTARZE

Wiele nieprezycyjnych informacji znalazło się na stronie rzymskokatolickiej diecezji zamojsko-lubaczowskiej [dostęp: 14.08.2020]. Ogniskują się wokół słowa „kościół”. Aby zrozumieć podane niżej w cytacie nieporozumienia, należy stwierdzić: w Biszczy nie było i nie ma kościoła. Były tylko cerkwie, z których została jedna i nadal nią jest, ponieważ rekonsekracja (prześwięcenie) nie likwiduje historii świątyni: cerkiew trwa nadal, a odprawy w rycie rzymskokatolickim w jej wnętrzu stanowią etap tej historii.

Odnośnie cytatu niżej: stroną atakującą była parafia rzymskokatolicka (być może mobilizowała wiernych z Biszczy), a nie prawosławni, ponieważ w 1919 roku rząd RP i biskup Fulman przemocą odebrali im cerkiew.

Około r. 1927 katolicy musieli bronić swoich praw do świątyni przeciwko planom reaktywowania przy niej parafii prawosławnej.

Odnośnie cytatu niżej: 1) nie ma kościołów unickich, a są cerkwie; 2) świątyni prawosławnej w 1919 roku nie oddano po prostu katolikom, a rzymskim katolikom (we wsi nadal żyli, jak i dziś, potomkowie grekokatolików); 3) cerkwi nie przerobiono, a zniszczono część cerkwi, po czym przebudwano; 4) w czasie II wony cerkiew nie została zamieniona na cerkiew, ponieważ była nią bez przerwy od 1911 roku, zmieniał się tylko ryt odprawianych w niej nabożeństw, a także przynależność parafialna; 5) po II wonie cerkiew nie została oddana, a ponownie bezprawnie zajęta przez parafię rzymskokatolicką.

Do 1875 r. istniał drewniany kościół unicki, który później zamieniono na prawosławny. Na początku w. XX był on bardzo zniszczony. W r. 1912 została wybudowana nowa cerkiew prawosławna wg planów inż. Koczorowskiego z Warszawy. Fundatorem był rząd carski. Po I wojnie światowej świątynię oddano katolikom. W r. 1919 nastąpiło poświęcenie kościoła pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa przez misjonarzy jezuickich. Kościół częściowo przerobiono […]. W czasie II wojny światowej ponownie był zamieniony na cerkiew prawosławną, a w r. 1945 oddany katolikom […]. W r. 1972 i 1974 rozebrano 2 wieże z okresu prawosławia i zbudowano 2 nowe.

Źródło komentowanych cytatów: https://diecezja.zamojskolubaczowska.pl/parafie/parafia-najswietszego-serca-jezusa-biszcza

ZABYTKI UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ

Dzieje polityczne Chełmszczyzny wpłynęły na to, że we wsi nie zachowała się ukraińska kultura materialna. Do ukraińskiej przeszłości Biszczy należy odnieść jednak:

1. miejsce po cerkwi drewnianej istniejącej tu na pewno w 1589 roku,
2. miejsce po drewnianym domu modlitwy z lat 1930-1938,
3. teren cmentarza,
4. miejsce po ukraińskiej kooperatywie z pocz. lat 40. XX wieku,
5. miejsce po Posterunku Ukraińskiej Policji Pomocniczej z lat 1943-1944 (jakkolwiek była to formacja niemiecka skupiająca policjantów narodowości ukraińskiej).

Wyniki monitoringu z sierpnia 2020 roku.

UWAGA: nie odnaleziono miejsca po cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej zniszczonej w okresie międzywojennym; prawosławnego domu modlitwy zburzonym w 1938 roku oraz tzw. mogił kozackich między Biszczą a Wólką Biska (tzw. polana „Kopytok”) [Saładiak, 306].

CERKWIE

Pierwsza wzmianka datowana jest na 1589 rok. W 1643 roku powstała nowa cerkiew drewniana, remontowana w 1877 i w 1882 roku, którą rząd RP zniszczył w okresie międzywojennym. Wcześniej, w 1919 roku, rząd we współpracy z rzymskokatolickim biskupem lubelskim Marianem Fulmanem odebrał wiernym cerkiew murowaną prawosławną z 1911 roku, a wierni zbudowali w 1930 roku tymczasowy dom modlitwy, zniszczony przez rząd 11 lipca 1938 roku [Słobodian, 98-99].

Obiekt niżej nie stanowi zabytku ukraińskiej kultury materialnej. Jest to rosyjska cerkiew prawosławna oddana do użytku w 1911 roku, która jednak w latach II wojny światowej należała do miejscowej, posiadającej ukraińskie oblicze narodowe, parafii Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej w GG.

CMENTARZ

Cmentarz poza zabudową istniał już w 1830 roku., niewykluczone, że został założony około 1819 roku podczas remontu cerkwi i porządkowania wokół niej cmentarza. […] Podział na kwatery nieczytelny. Groby w rzędach, w większości skierowane na wschód. Powojenne pochówki lokowane we wschodniej części i na zachód od bramy. Stan zachowania: […] 12 kamiennych nagrobków sprzed 1945 roku, w tym 8 z XIX wieku. Najstarszy […] z 1860 roku. [Kawałko 1994, 29].

BIBLIOGRAFIA