CHEŁMSZCZYZNA
Region historyczno-geograficzny położony na zachód od średniego Bugu. Na zachodzie graniczy z polską Lubelszczyzną, na wschodzie z Wołyniem, na północy z Podlasiem, na południa z Galicją. Za granicę między Chełmszczyzną a Podlasiem można uznać dawną granicę między guberniami siedlecką a lubelską. Terytorium Chełmszczyzny w granicach guberni chełmskiej obejmowała 6 572 km kw (powiaty chełmski, hrubieszowski, tomaszowski, konstantynowski). W 1931 roku liczyła 720 000 mieszkańców.

Nazwę Chełmszczyzna (także jako Ruś Chełmska, Zabuże, Ruś Zabużańska) często rozciągano i na południowe Podlasie, ponieważ wchodziło ono w skład eparchii chełmskiej, a od 1912 roku do guberni chełmskiej. Chełmszczyzna i Podlasie w ogóle miały niemal wspólną historię w odróżnieniu od Podlasia północnego, należącego do Imperium, Rosyjskiego (powiat bielski w guberni siedleckiej).

Peryferyjne położenie Chełmszczyzny (podobnie jak i Podlasia, lecz w innej formie) jej słabego związania z resztą ziem ukraińskich i względnie słabej świadomości narodowej ludności ukraińskiej. Chełmszczyzna była oddalona od ośrodków życia ukraińskiego, a jej główne miasto Chełm ie miało większego znaczenia. Wyjątek stanowiła epoka państwa galicyjsko-włodzimierskiego, kiedy dzięki zacisznemu położeniu w obliczu napadów tatarskich stała się ośrodkiem państwa Daniela Romanowycza, a Chełm jego stolicą. Bliskość Chełmszczyzny z Polską ułatwiła wpływy polskie i polonizację kraju. […]

Historia od X do początku XIX wieku

Teren Chełmszczyzny był zamieszkany od wczesnego paleolitu. W okresie późniejszym zasiedlało ją wschodniosłowiańskie plemię Dulebów. Od II połowy X wieku wchodziła w skład Rusi Kijowskiej, od XIII do 1340 roku do Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. W 1253 roku książę Daniel Romanowycz założył gród obronny Chełm  i przeniósł do niego stolicę tego państwa.  Od tego czasu Chełmszczyzna odgrywała znaczną rolę w państwie halicko-włodzimierslim, a to z powodu oddalenia od terenów najazdów tatarskich (jakkolwiek kilka razy opanowywali oni także Chełm) i położenia na ważnym szlaku handlowym między Kijowem a morzem bałtyckim (Włodzimierz-Toruń).

[cd. w opracowaniu]
Hasło „Chołmszczyna” w: Encykłopedija Ukrajinoznawstwa [Encyklopedia Ukrainoznawstwa], t. 10, Munchen 1980, s. 3615-3621. Tłumaczenie z języka ukraińskiego – B. Huk.

Cerkwie  Chełmszczyzny i południowego Podlasia XII-XX wieku

Mapę wykonał Andrzej Bożyk jako opracowanie własne na podstawie:

1. І. Крип’якевич, Р. Крип’якевич, Матеріали до історії церков Холмщини та Підляшшя, w: Холмщина і Підляшшя. Iсторико-етнографічнe дослідження, pod red. В. Борисенко, Київ 1997, s. 134-152.
2. В. Слободян, Церкви Холмської єпархії, Львів 2005.
3. A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999; A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810, Lublin 2005.

Ukraińska Chełmszczyzna i Podlasie południowe w kontekście projektów politycznych XX wieku:

1. linia zielona: granica zachodnia Risu Kijowskiej i Księstwa Halicko-Włodzimierskiego X-XIV wieku (kontekst historyczny);
2. linia żółta: zachodnia granica guberni chełmskiej Cesarstwa Rosyjskiego (1912 rok);
3. linia niebieska: zachodnia granica Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1918 roku;
4. linia czerwona: zasięg ukraińskiego terytorium etnograficznego z memorandum Ukraińskiego Komitetu Centralnego z 1941 roku.

Українськa етнічнa територiя Хoлмщини та південного Підляшшя (30-ті роки XX ст.) i західні межі: Київської та Галицько-Волинскої Русi (X-XIV cт.), Холмської губернії (1912 p.), УНР за Берестейським мирoм (1918 p.), української етнічної територiї з меморандум УЦК (1941 p.).

Źródło: opracowanie własne na podstawie, Archiwum Państwowe w Lublinie, zesp. 498: Urząd Okręgu Lubelskiego, sygn. 139: Gesamnteinwohnerzahl des Generalgouvernements und das Distrikts Lublin, s. 58-987; The correspondence of the Ukrainian Central Committee in Cracow and Lviv with the German authorities, 1939-1944, т. 1, peд. V. Veryha, Edmonton –Toronto 2000, c. 265-268; 

https://histmag.org/grafika/2016_articles/reg_hist_2.jpg; http://maps.mapywig.org/m/Polish_maps/various/Small_scale_maps/Mapa_Krol_Polsk_Baracz_1914_mazbc.jpg;

http://diasporiana.org.ua/wp-content/uploads/books/9458/file.pdf;

http://wiki-de.genealogy.net/w/index.php?title=Datei:Generalgouv_gemeindevz_1943.djvu&page=153.

Mapę wykonał Andrzej Bożyk.

Przemieszczenia ludności ukraińskiej w okresie grudzień 1942 roku – lipiec 1943 roku w ramach niemieckich akcji wysiedleńczych na terenie południowych powiatów dystryktu lubelskiego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Archiwum Państwowe w Lublinie, zesp. 513: Centrala Przesiedleńcza SD-Ekspozytura Zamość, sygn. 65: Ukrainer Umsiedlung, s. 118-119; Library and Archives of Canada, Volodymyr Kubijovyc Fonds, tom 20, plik 24, Загальний звіт про перебіг переселенчої акції в частині заміського повіту за 1943 p.

Mapę wykonał Andrzej Bożyk.

Struktura narodowościowa dystryktu lubelskiego na 1 marca 1943 r.

Mapę wykonał Andrzej Bożyk.

Ludność ukraińska w dystrykcie lubelskim na 1 marca 1943 r.

Mapę wykonał Andrzej Bożyk.

UKRAIŃSKI ORNAMENT CHEŁMSZCZYZNY

Kolekcja Jarosława Spilnyka
Kolekcja ukraińskiego ornamentu ludowego wyszytego na koszulach i ręcznikach, lata 30-40. XX w. Reprezentują one Chełmszczyznę południową, okolice Zimna, Pienian, Grodysławic. Zostały zabrane ze sobą przez Ukraińców wygnanych z Chełmszczyzny przez rząd polski w 1944–1945. Zgromadził je i przechowuje Jarosław Spilnyk, mieszkaniec Horodka/Gródka Jagiellońskiego. Fotografie z 2014 r.

BIBLIOGRAFIA

Chołmśkyj Prawosławnyj Narodnij Kałendar na 1942 r., Chołm 1941.

Gil Andrzej, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Lublin-Chełm 1999.

Kawałko Danuta, Cmentarze województwa zamojskiego, Zamość 1994.

Łoginow A.W., Czerwienskije goroda. Istoriczieskij oczierk w zwiazi s etnografiej i topografiej, Warszawa 18885.

Pelica Grzegorz J., Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918-1939), Lublin 2009.

Słobodian Wasyl, Cerkwy Chołmśkoji jeparchiji, Lwiw 2005.

Ukrajinśki żertwy Chomszczyzny i piwdennoho Pidlaszszia u 1939-1944 rr. (Lubłynśkyj dystrykt Generalnoji Guberniji), opr. I. Hałahida, M. Iwanyk, Lwiw 2021.

Wawreniuk Andrzej, Leksykon miejscowości powiatu chełmskiego, Chełm 2001.

Wid deportaciji do deportaciji. Suspilno-polityczne żyttia chołmśko-pidlaśkych ukrajiniciw (1915-1947), t. 1-3, Czerniwci 2011-2015.