КОСМІВ (pol. Kosmów) – do 1945 r. wieś ukraińska w powiecie hrubieszowskim. W 1943 r. zamieszkiwało ją 385 Ukraińców, 84 Polaków [APL, zespół 498, sygn. 139, k. 355].
HISTORIA
Wieś obecna w dokumentach od końca XIV wieku [Słobodian 2005, 238]. W 1827 roku w Kosmowie w 16 domach mieszkało 120 mieszkańców, w 1921 roku w 69 domach mieszkało 400 osób: 367 Ukraińców, 17 Żydów; w folwarku mieszkało 22 Ukraińców i 50 innych osób [Niedźwiedź 2003, 235-236], zapewne przybyszów z Polski. Przywraca uwagę to, że w utworzonej przez rząd w 1921 roku kolonii, gdzie zamieszkali sami Polacy, w czasie wojny nie powstała placówka AK czy BCH, bowiem w innych wsiach powiatu hrubieszowskiego koloniści często dokonywali napadów na swych ukraińskich sąsiadów.
Dopiero w okresie II wojny światowej w Kosmowie dzieci miały możliwość nauki w szkole ukraińskiej [Niedźwiedź 2003, 236 ].
Po deportacji części mieszkańców Ukraińców do Ukraińskiej SRR w latach 1945–1946 Wojsko Polskie w 1947 r. w ramach deportacji o kryptonimie „Wisła” wygnało ze wsi na tzw. Ziemie Odzyskane 45 obywateli RP narodowości ukraińskiej; pozostało we wsi 329 osób ujętych jako Polacy i 3 osoby lub rodziny mieszane [Akcja „Wisła” 2013, 1022].
DOKUMENTY
KOMENTARZE
DZIEDZICTWO UKRAIŃSKIEJ KULTURY MATERIALNEJ
Kosmów jest wsią o bizantyjsko-ruskim/ukraińskim rodowodzie. Obecny stan zapomnienia czy odrzucenia jej niepolskiej przeszłości wynika z przemocy administracyjnej kościoła i państwa nad jej mieszkańcami. Dzieje polityczne Chełmszczyzny wpłynęły na to, że ukraińska kultura materialna zachowała się tu szczątkowo. Do ukraińskiej przeszłości wsi należy odnieść:
- miejsce po cerkwiach drewnianych sprzed 1938 roku,
- cmentarz,
- miejsce po szkole ukraińskiej z pocz. lat 40. XX wieku,
- krzyż z 1848 roku upamiętniający ofiary zarazy.
Wyniki monitoringu z sierpnia 2020 roku.
CERKWISKO
Wg Danuty Kawałko cerkiew najpewniej stała pośrodku cmentarza [Kawałko 1994, 74]. Wasyl Słobodian cerkwi nie lokalizuje, ale podaje, że w 1373 roku książę Jurij Danyłowycz podarował soborowi chełmskiemu wieś Kosmów; świadczył o tym zapis w ewangelii [Słobodian 2005, 238-239], o czym Niedźwiedź napomyka jako o falsyfikacie [Niedźwiedź 2003, 235]. Wiadomo też, że być może w latach 20. XVI wieku istniała we wsi drewniana cerkiew, która w nieznanych okolicznościach uległa zniszczeniu. W 1888 roku władze carskie wzniosły cerkiew drewnianą, zrujnowaną przez rząd Rzeczpospolitej Polskiej w nocy z 15 na 16 czerwca 1939 roku [Słobodian 2005, 239].
CMENTARZ
Nazwiska widniejące na cokołach pod krzyżami są zapewne nazwiskami części dzisiejszych mieszkańców Kosmowa.
